سفر محمد جواد ظریف به هند-خبرگزاری فرانسه

پس از اعلام پیشرفت مذاکرات هسته ای ایران، هند اعلام کرد که آماده است بدهی نفتی خود به ایران را با هر ارز مورد نظر تهران بپردازد. شاید بتوان این واکنش را سریع ترین نتیجه سفر اخیر وزیر امورخارجه ایران به دهلی نو دانست.

این در حالی است که کمتر از یک هفته پیش، خبری درباره آمادگی پرداخت بدهی بخشی از بدهی هند به ایران به نقل از معاون وزیر نفت و گاز این کشور منتشر و تکذیب شده بود. حالا پس از وصول برخی بدهی های نفتی ایران از جمله کره جنوبی و ژاپن، هند مطمئن شده که با پرداخت این پول، تهدیدی از سوی تحریم کنندگان ایران متوجه کشورش نمی شود و تصمیم گرفته این پول را بپرازد.

ایران طی بیش از یک سال اخیر تلاش کرده بود از راه های مختلفی از جمله کشور سوم یا گشایش شعبه هایی از بانک های خود در هند، پول نفت را انتقال دهد، اما هند این اقدامات را متناقض با معاهدات مالی بین المللی که به امضا رسانده بود، می دانست. در طول سفر دو روزه وزیر امور خارجه ایران به دهلی نو، مقام های هندی چشم به ظریف دوخته بودند که در دیدارهای مختلف، برنامه آینده مذاکرات هسته ای ایران را تشریح می کرد.

هندی ها به دقت سخنان ظریف را دنبال می کردند چون برداشتن تحریم های ایران برای هند به منزله یافتن بازارهایی نو در منطقه ای امن است. هند ایران را کشور تاثیرگذاری در منطقه می داند که می تواند تامین کننده صلح و ثبات باشد. این را سلمان خورشید، وزیر امور خارجه هند در ملاقات با همتای ایرانی خود گفت.

سفر وزیر امور خارجه ایران به هند می تواند فصل جدیدی در روابط دو کشور باز کند. هر چند تجربه نشان داده که پیش بینی روابط پیچیده میان این دو دشوار است. تنوی مادان روزنامه نگار هندی می گوید: پرسش درباره اینکه آینده روابط هند و ایران چه می شود حتی دشوارتر از این است که ایران ممکن است چه واکنشی در شرایط خاص داشته باشد. او می گوید: در پاسخ به پرسش درباره ایران ممکن است بگویم نمی دانم ولی درباره روابط ایران و هند باید بگویم که بسیار پیچیده است.

مشکلات پنهان پشت نقاب خندان روابط ایران و هند

روابط دیرینه دو کشور دوست هر چند در حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی قابل ملاحظه است، اما بدون مسئله نبوده و نیست. تردیدی در این باره وجود ندارد که هند یکی از عمده ترین خریداران نفت ایران است و تبادلات فرهنگی زیادی میان دو کشور وجود دارد. از جمله اینکه بیش از هفت هزار دانشجوی ایرانی در هند تحصیل می کنند. بر خلاف شرایطی که آمار و ارقام از آن حکایت دارد، اشکالاتی هم هست؛ از جمله اینکه معاملات نفتی میان دو کشور صورت می گیرد، اما پول نفت ایران در هند بلوکه شده، قراردادهایی از جمله خط لوله صلح معوق مانده و دانشجویان ایرانی با مشکلات بسیاری برای دریافت ویزای هند مواجه هستند.

محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در سفری که ۲۷ و ۲۸ فوریه به دهلی نو داشت، بر خلاف بسیاری از مسوولان دیگر این مشکلات را تکذیب نکرد و برای حل مسایلی که دیرزمانی است میان دو کشور حل نشده، کوشید. او درباره مسایل مختلف بین المللی و منطقه ای با مقام های هندی مذاکره و تاکید کرد که یکی از اهداف سفرش به هند حل مسایل میان دو کشور، از جمله دخالت های خارجی است.

نتیجه این رویکرد مقام ایرانی، حل سریع مسئله بخشی از پرداخت های نفتی بود. شاید مسایل مهم دیگری که هند و ایران از سال ها پیش در انتظار حل آنها هستند، نیز به سرعت به نتیجه برسد. از دیگر موضوعات مهمی که در جریان سفر ظریف میان مقام های دو کشور در میان گذاشته شد خط لوله گاز ایران-پاکستان-هند، موسوم به “خط لوله صلح” و پروژه بندر چابهار بود.

منافع مبهم ایران از محل فروش نفت به هند

پس از تشدید تحریم های اروپا و آمریکا علیه ایران، شرکت های نفتی هند دیگر نتوانسته پول نفت را به روال سابق ( ۴۵ درصد روپیه و ۵۵ درصد ارز خارجی) به ایران بپردازند. این پول ها در یوکو بانک (UCO) کلکته ذخیره می شود و ایران تنها حق دارد ۴۵ درصد آن را در ازای خرید جنس مصرف کند.

رسانه هندی این مکانیزم را موفقیت آمیز ارزیابی می کند، چون پول بسیار کمی در یوکو بانک کلکته بدون استفاده مانده است. این در حالی که از نگاه ایران می توان موضوع را به صورتی دیگر تعبیر کرد؛ اینکه ایران مجبور شده در ۱۰ ماهه نخست سال مالی اخیر میزان واردات خود از هند را به تقریبا به دو برابر افزایش دهد. حجم واردات ایران از هند در این مدت به ۴٫۲ میلیارد دلار رسیده در حالی که در مدت مشابه سال گذشته ۲٫۴ میلیارد دلار بود. این در حالی است که همواره بحث هایی درباره کیفیت محصولات هندی که به ایران وارد می شود، از برنج گرفته تا سوخت، وجود دارد.

رقم دقیقی درباره بدهی های نفتی ایران اعلام نمی شود. تا حدود چهار ماه پیش گفته می شد که رقم بدهی هند به ایران حدود پنج میلیارد دلار است. هم اکنون که چند ماه گذشته، باز هم ابراهیم جمیلی رییس شورای مشترک ایران و هند، این رقم را حدود ۵ میلیارد دلار عنوان می کند. در حالی که روزنامه ایندین اکسپرس می نویسد که ایران تنها از محل فروش نفت به یک پالایشگاه هندی تحت نظر دولت ۷ میلیارد دلار از هند طلبکار است. این رقم در روزنامه تایمزآوایندیا را ۵ تا ۶ میلیارد است.

با در نظر گرفتن انباشته شدن پول طی ماه های گذشته، نمی توان به همان رقم ۵ میلیارد دلار که بسیار قدیمی است استناد کرد. آنچه مسلم است، اکنون تنها یک و نیم میلیارد دلار از این بدهی پرداخت می شود.

تغییر سرنوشت خط لوله صلح

هند اکنون از ایران گاز وارد نمی کند، و قراردادهای تامین گاز بلند مدت و همچنین خط لوله صلح که قرار بود میان دو کشور بسته شود معوق مانده است. مسایل منطقه ای و بین المللی و مهم تر از همه، نتیجه مذاکرات هسته ای ایران برای ادامه این قراردادها حیاتی است. در جریان سفر ظریف، برای نخستین بار پروژه پنج میلیارد دلاری خط لوله در سطح وزرای امور خارجه دو کشور مورد بررسی قرار گرفت.

پروژه خط لوله صلح ابتدا میان ایران و پاکستان مطرح بود. این قرارداد در سال ۱۹۹۵ به امضا رسید. سپس هند نیز برای پیوستن به این پروژه اعلام آمادگی کرد. قرارداد میان هند و ایران در این خصوص در سال ۱۹۹۹ امضا شد. اما هند در سال ۲۰۰۹ تحت فشارهای آمریکا از این پروژه کنار کشید.

پس از آن، هند و پاکستان برای تکمیل این خط لوله قرار داد بستند. به گفته شاهد خاقان عباسی، وزیر نفت پاکستان، پروژه خط لوله در صورت نبود تحریم ها باید تا سه سال تکمیل می شد. او می گوید که به دلیل تحریم های بین المللی علیه ایران، دولت پاکستان نمی تواند این پروژه را پیش ببرد. این در حالی است که در صورت تکمیل نشدن خط لوله در خاک پاکستان تا ماه دسامبر ۲۰۱۴، این کشور باید به ایران جریمه بپردازد و حالا سعی دارد تهران را قانع کند که در مهلت این پروژه تجدیدنظر کند. همچنین گفته می شود که ایران وام ۵۰۰ میلیون دلاری پاکستان را در ماه دسامبر کنسل کرده است.

از سوی دیگر علی ماجدی، معاون وزیر نفت ایران، این بهانه پاکستان را قبول ندارد و می گوید: «چرا پاکستان هنگام امضای این قرارداد اشاره ای به تحریم ها نکرد؟»

با توجه به اینکه گفتگوهای هسته ای ایران به طور موفقیت آمیز پیش می رود، اگر پاکستان موفق به انجام وعده خود در زمان مقرر نشود، احتمال اینکه پاکستان کنار گذاشته شود و پروژه انتقال گاز میان هند و ایران بسته شود بیشتر می شود.

حدود دو ماه پیش، علی امیرانی، مدیر بازاریابی شرکت ملی صادرات گاز ایران گفت که پس از مذاکره با سه کمپانی هندی، ایران بطور کلی با صادرات گاز طبیعی به هند از طریق خط لوله زیر دریای عمان موافقت کرده است. هزینه این پروژه حدود پنج میلیارد دلار برآوردشده است.

مجید ایزدپناهی، کارشناس امور بین الملل در حوزه غرب آسیا، این پیشنهاد را بهتر از عبور خط لوله از طریق پاکستان می داند. چون با توجه به تنش های زیاد در روابط هند و پاکستان، هند احتمال می رود که پاکستان از این خط لوله به عنوان اهرم فشار استفاده کند. از طرف دیگر، روابط عمان با هر دو کشور ایران و هند خوب است و می تواند در این میان نقش میانجی ایفا کند.

چابهار، راهی که هند را به آسیای مرکزی می رساند

در صورت کاهش تحریم های غرب، موقعیت جغرافیایی راهبردی ایران می تواند شرایط ایران و کشورهای منطقه را تغییر دهد. هند یکی از کشورهایی است که تمایل زیادی به سرمایه گذاری در این خصوص دارد.

هند قصد دارد یک صد میلیون دلار برای توسعه بندر چابهار هزینه کند. این اقدام، رقابتی با چین و در جهت برقراری تعادل منطقه ای محسوب می شود چون چین در بندر گوادر پاکستان سرمایه گذاری کرده است.

با توجه به اینکه هند از چند ماه پیش اعلام کرده تحقیقات خود را درباره برآورد قیمت ها انجام داده و آماده امضای قرارداد است، امضا نشدن قرارداد این پروژه احتمالا به برخی نبود هماهنگی ها در ایران مربوط می شود.

در دیدار ظریف از دهلی نو، وزرای امور خارجه دو کشور توافق کردند که قبل از نوروز قرارداد چابهار را نهایی کنند. غلامرضا انصاری، سفیر ایران در دهلی نو نیز در گفتگو با ایرنا از راه اندازی یک خط کشتیرانی بین بمبئی و چابهار از سوی شرکت خصوصی هندی خبر می دهد.
به این ترتیب، به نظر می رسد با وجود موافق نبودن آمریکا، هند تمایل زیادی به سرمایه گذاری در ایران دارد؛ البته در صورتی که این کشور بتواند موازنه را در ارتباط با سایر کشورهای خاورمیانه برقرار کند.

همه این شرایط موجب شده که دهلی نو به دنبال عادی سازی روابط با تهران باشد، اما می داند که روابط میان دو کشور از فرمول های پیچیده تری پیروی می کند؛ حتی اگر مسایل بین المللی مربوط به ایران حل شود، همچنان موضوعاتی میان ایران و هند وجود خواهد داشت. از جمله اینکه دهلی نو نسبت به قابلیت تهران به عنوان تامین کننده دایمی انرژی اطمینان ندارد. ایران برخی معاملات را پیش نبرده و سعی در مذاکره دوباره درباره برخی دیگر یا ارایه آنها به چینی ها دارد.

هر چند وزیر امور خارجه ایران، چشم خود را بر این مسایل می بندد و کشورش را احتمالا قابل اعتمادترین تامین کننده نفت برای هند می داند. گویا مقام های دو کشور چاره دیگری جز نادیده انگاری برخی مشکلات موجود ندارد. چون در روابط هند و ایران مسایل حساس بسیاری تاثیرگذارند. به همین دلیل هر دو کشور برای پیشگیری از شوک های احتمالی، ترجیح می دهند که روابط کجدار و مریزی داشته باشد؛ نه چندان نزدیک و نه زیاد دور! موضع ایران در مقابل هند در جریان سفر وزیر امور خارجه به دهلی نو به طور کامل مشخص شد. اگر در انتخابات عمومی هند که در ماه های آوریل – می برگزار می شود، نامزدهای از حزب کنگره یا بهاتیاراجاناتا به قدرت برسند، احتمالا سیاستی مشابه گذشته از سوی نخست وزیر آینده هند نیز دنبال خواهد شد.