احمد معاذ الخطیب که یازدهم نوامبر ۲۰۱۲ ، پس از آنکه برخی کشورهای غربی و عربی تصمیم گرفتند معارضان سوری را در دوحه متحد کنند، به عنوان رئیس ائتلاف مخالفان سوری انتخاب شد، زودتر از آنچه تصور می شد در ۲۴ مارس ۲۰۱۳ استعفای خود را اعلام کرد. هرچند در فردای استعفای خطیب، «ائتلاف مخالفان سوریه» اعلام کرد با استعفای معاذ الخطیب مخالفت کرده است، ولی نهایتا این استعفای غیر منتظره در شرایطی که تعدادی از کشورهای جهان این ائتلاف را به عنوان نماینده رسمی سوریه به رسمیت شناخته بودند، پس از اعلام مجدد استعفا، با جایگزینی موقت جرج صبرا به جای وی، یک روز پس از نشست دوستان سوریه در استانبول قطعی شد.

یک ماه پیش در استعفای نخست، خطیب در صفحه فیس بوک خود، ضمن انتقاد از مخالفت برخی کشورها با ارسال سلاح به مخالفان سوری و با طرح اینکه من به مردم سوریه و خدا قول داده بودم اگر اوضاع به خط قرمز برسد، استعفا کنم، نوشت: “استعفای خود را از ائتلاف ملی اعلام می کنم تا بتوانم با آزادی بیشتری فعالیت کنم. این کار با تصدی یک مقام رسمی ممکن نیست”.

او نوشته بود:

“ویران شدن زیرساخت های سوریه، بازداشت ده ها هزار نفر از مردم، فرار اجباری صدها هزار نفر و سایر رنج هایی که مردم دیده اند، برای جامعه جهانی کافی نبود که تصمیم بگیرد به مردم اجازه دفاع از خود را بدهند.”

این نوشته قابلیت تاویل و تفسیر فراوانی داشت و از دل بند اول و بند دوم ، دو دلیل متفاوت را می شد جستجو کرد. شاید بتوان بند اول را عامل اصلی و بند دوم را پوششی برای پنهان کردن اختلافات تلقی کرد.

یک استعفا و چند دلیل

بیشتر از دو سال از شروع اعتراضات مردمی در سوریه، که بتدریج از حالت مسالمت آمیز خارج شد، می گذرد. اسد همجنان در راس قدرت است و با گذشت زمان، نسبت به ماههای نخست، با اعتماد به نفس بیشتری به برخورد با شورشیان پرداخته است. متقابلا ائتلاف مخالفین به رغم تلاش برای اتحاد بیشتر، گسترده تر شدن و کسب برخی حمایت های بین المللی، نه فقط موفق به سرنگونی اسد نشده، به نظر می رسد همچنان از اختلافات داخلی فزاینده در رنج است و در داخل هم پیشرفت قابل ملاحظه ای کسب نکرده است و فعالیت آنها تحت الشعاع عملیات النصره و القاعده قرار دارد.
در چنین شرایطی استعفای الخطیب برای اعضای ائتلاف مخالفین، متحدین عربی ائتلاف ، کشورهای غربی و رسانه های بین المللی در زمانی که ائتلاف می بایست نماد اتحاد و اقتدار بین مخالفان باشد، تضیعف کننده بود.

برای این استعفا دلایل چندی می توان برشمرد. از ناتوانی شخصی گرفته تا اختلافات داخلی و اعتراض به عدم پشتیبانی خارجی.

ناتوانی در اداره مخالفان

برخی بر این باورند خطیب هرچند سخنران ماهری ست، ولی سیاستمدار زبردستی نیست. ضمن اینکه برخی اظهارات و نوشته های بدون هماهنگی وی با مجموعه، برای اپوزیسیون دردسر ساز شده بود.

بعضی همچون کمال اللبوانی ، از مخالفین سوری معتقدند احمد معاذ الخطیب در اداره کردن بازی های سیاسی داخل این ائتلاف ناکام ماند و به همین علت استعفا کرد. معاذ الخطیب نتوانست نشست های کارآمد و تاثیرگذار ائتلاف ملی مخالفان سوریه را برگزار کند.

عده ای همچون رامی الخلیفه العلی روزنامه نگار و استاد فلسفه سیاسی نزدیک به مخالفین هم بر این عقیده اند معاذ الخطیب بدون داشتن هر گونه تجربه سیاسی، از منبر مسجد به میدان سیاست وارد شد، برخی اظهارات و اقدامات وی از جمله اعلام این موضوع بدون مشورت با گروه‌ها و چهره‌های مختلف اپوزیسیون در صفحه فیس‌بوک خود مبنی بر اینکه چنانچه زندانیان سیاسی آزاد و گذرنامه‌های آنها تمدید شود، اپوزیسیون حاضر به مذاکره با حکومت اسد است، یا اظهارات هماهنگ نشده وی، در جریان کنفرانس ژنو، در دیدار با وزرای خارجه فرانسه و آمریکا در مورد طرح اخضر ابراهیمی که بر اساس آن دولت انتقالی با مشارکت اپوزیسیون و حکومت اسد تشکیل می‌شود، از مواردی بود که از یکسو مواضع خطیب را روشن ساخت و از سوی دیگر موجب نگرانی سایر گروههای اپوزیسیون شد.

باقی ماندن معاذ الخطیب در مقام رهبری ائتلاف مخالفان بخصوص با توجه به مواضع پیش گفته، از زمان تعیین غسان هیتو به یک مانع تبدیل شد، از همین جهت خطیب تصمیم گرفت قبل از آنکه حذف شود، خودش با اختیار و اقتدار رهبری را واگذار کند.

مخالفت با تشکیل دولت موقت

بعضی استعفای خطیب را مرتبط به انتصاب “غسان هیتو” بعنوان نخست وزیر “ائتلاف مخالفین سوریه” می دانند. مخالفان اسد چندی پیش در استانبول ، برای اداره بخش‌هایی از سوریه نخست‌وزیر انتخاب کردند. نخستین مسئولیتی که به عهده نخست وزیر گذاشته شد این بود که با تشکیل دولت، به بخش هایی که از دست دولت بشار اسد در آمده و در دست مخالفان است، خدمات رسانی کند.

گفته شده الخطیب با تشکیل دولت موقت از سوی مخالفان سوری موافق نبوده است و از سر ناچاری با انتخاب هیتو موافقت کرده است. برخی اخبار هم حکایت از این دارد که او اعلام کرده بود که تشکیل دولت زمینه‌ساز تقسیم سوریه خواهد شد و این انتخاب، راه را برای پیشرفت طرح اخضر ابراهیمی می‌بندد.

الخطیب البته در گفتگو با الجزیره، وجود هر گونه اختلاف بین خود و غسان هیتو، نخست وزیر دولت موقت سوریه و ارتباط استعفایش را با انتخاب هیتو برای ریاست دولت موقت تکذیب کرد و گفت: کسانی که این شایعات را مطرح می‌کنند برخی مخالفان هستند و این کار را به شیوه‌ای اشتباه انجام دادند.

البته گفته شده انتخاب غسان هیتو به عنوان نخست وزیر دولت انتقالی سوریه، یک حرکت سیاسی از سوی آنکارا و دوحه بود که از سوی شورشیان داخل و ارتش آزاد به رسمیت شناخته نشد.

به همین جهت با آغازنشست برای انتخاب نخست وزیر، برخی از اعضای ائتلاف به هنگام رای گیری دراعتراض به آنچه که ” فشارقدرت های خارجی برای انتخاب هیتو” نامیدند، جلسه راترک کرده و در رای گیری شرکت نکردند. بعضی نیز چون آقای هیتو را فاقد دانش لازم در زمینه مسائل نظامی می دانستند، در رای گیری شرکت نکردند.

صالح مسلم، معاون شوراهای هماهنگی مخالفان دولت سوریه، در مصاحبه با بی بی سی پیرامون دلایل استعفای معاذ الخطیب گفت: “ما دقیق نمی دانیم چون معاذ الخطیب همه چیز را بیان نکرده است اما می دانیم که فشارهایی از طرف قطر و ترکیه به ائتلاف سوریه وارد می شود؛ مشخصاً فشارهایی که برای تشکیل یک دولت جدید خارج از سوریه و انتخاب هیتو وارد شد. همه اینها حاصل فشارهایی بود که از طرف قطر و ترکیه به آنها وارد شده بود. بسیاری از اعضای ائتلاف اصلاً آقای هیتو را نمی شناختند و هیچ کس به آنها نگفته بود که قرار است آقای هیتو انتخاب شود. خیلی ها حس می کنند انتخاب هیتو از طرف حامیان خارجی اش به ائتلاف تحمیل شده است. من فکر می کنم آنها حتی از معاذ الخطیب هم در مورد هیتو نظرخواهی نکرده بودند.”

اختلاف پیرامون مذاکره با دولت سوریه

دعوای قدرت عامل دیگر توضیح علت استعفای خطیب بیان شده است. احمد العسراوی، عضو کمیته مرکزی شورای هماهنگی مخالفان بر این باورست که درون ائتلاف مخالفان ، اختلافات جوهری درباره کسب قدرت وجود دارد و هر گروهی تلاش می کند خودش را تنها نماینده مردم سوریه معرفی کند؛ و همین امر باعث استعفای احمد معاذ الخطیب از ریاست آن شد.
اختلاف نظر در مقابل مذاکره با دولت سوریه یکی از عوامل دیگر استعفا عنوان شده است. برخی اخبار حاکی از آن است که معاذالخطیب از مدت‌ها پیش ایده گفتگوی مخالفان را با دولت سوریه پذیرفته بود و خواهان مذاکره میان نمایندگان دولت سوریه با نمایندگان معارضین سوری با همراهی “اخضر ابراهیمی” نماینده ویژه سازمان ملل متحد بود. موضوعی که با مواضع پیشین ائتلاف سازگاری نداشت.

سمیر نشار، یکی از اعضای ائتلاف ملی در تشریح دلیل استعفای الخطیب می گوید: “احمد معاذ الخطیب در اصل مخالف ایده تشکیل دولت موقت بود.” به گفته‌ وی، اخضر ابراهیمی فرستاده سازمان ملل و نیز آمریکا از طرح الخطیب برای مذاکره با نظام سوریه بدون اصرار بر خواست کناره‌گیری بشار اسد از قدرت، حمایت کرده بودند و بنابر این تشکیل دولت موقت، راه را بر این تلاش الخطیب بست و به همین علت استعفا کرد.

پیش ازین روزنامه “الحیات” به نقل از منابع اپوزیسیون سوریه نوشته بود که احمد معاذ الخطیب، به دلیل اختلاف آراء با دیگر جریان های مخالف دولت در صدد است تا از کار خود کناره گیری کند.

به اعتقاد یک تحلیلگر سیاسی سوری ترور البوطی که خطیب وی را از نزدیک می‌شناخت، هم نقش مهمی در تصمیم وی برای استعفا داشته است، زیرا به گفته‌ وی مخالفان از بسیاری خط قرمزها عبور کرده ‌اند.

نارضایی از قدرتهای خارجی

خطیب در گفتگو با شبکه ‘الجزیره’ گفته بود که کناره‌گیری من دلایل داخلی و خارجی داشت و به دلیل عبور برخی موضوعات از خط قرمز استعفا کرده‌ام.

در گفتگو با الجزیره، معاذ الخطیب علت اصلی استعفای خود را ناتوانی قدرتهای جهانی در حمایت از معارضان مسلح سوری و شکست در قانع کردن کشورهای خارجی برای دریافت سلاح‌های پیشرفته عنوان کرده بود. وی ضمن انتقاد از ناتو به دلیل رد درخواست وی برای حمایت موشکی از مخالفان سوری گفت: این اقدام به منزله رساندن این پیام به بشار اسد است که ‘هر کاری می‌خواهی انجام بده’ . وی در نشست دوحه تاکید کرد: در دیدار با وزیرخارجه آمریکا از وی خواستم یک منطقه امن در شمال سوریه با پشتیبانی موشک‌های پاتریوت ایجاد شود.

الخطیب تاکید کرد که دلیل اصلی این استعفا، اعتراض به موضع کشورهای جهان است که تنها تلاش می‌کنند از طریق آرزوها و آرمان های خود بحران سوریه را حل کنند. خطیب روز پیش از استعفا در شبکه‌های اجتماعی بدون هیچ توضیحی گفته بود: “خداوندا شهادت نادرست نخواهم داد”.

وی در مصاحبه با الجزیره با اعلام این که اختلافات درونی میان گروههای مختلف معارض سوری دلیل اصلی استعفای وی نبوده است و با طرح اینکه “این اختلافات طبیعی است. دیدگاه بقیه اعضا با دیدگاه من تفاوت داشت”، نسبت به عدم صدور قطعنامه‌ای از سوی جامعه جهانی که به ملت سوریه اجازه دفاع از خود را بدهد، اظهار تعجب کرد و گفت:” دلیل اصلی تر استعفای من اعتراض به موضع گیری قدرتهای جهانی در قبال تحولات سوریه بوده است، آنان به دنبال منافع خود هستند و به منافع معارضین سوری توجهی نمی کنند…آنچه که رخ داده تنها در حد برگزاری چند کنفرانس و وعده بوده و جامعه جهانی در قبال کشته شدن روزانه مردم سکوت کرده و هیچ موضعی را اتخاذ نکرده است.”

رمزگشایی یک جمله کلیدی

او همچنین در یک جمله کلیدی گفت: “کسانی هستند که می‌خواهند انقلاب را محاصره و بر آن تسلط یابند و کسانی آماده اطاعت از این گروه‌های بین‌المللی هستند و کسانی که اطاعت نکنند باید گرسنه بمانند و در محاصره قرار بگیرند”. جمله ای که شاید در کنار مباحث گفته شده و نوشته شده در فیس بوک وی مبنی بر اینکه” استعفای خود را از ائتلاف ملی اعلام می کنم تا بتوانم با آزادی بیشتری فعالیت کنم. این کار با تصدی یک مقام رسمی ممکن نیست”، برای کشف واقعیت استعفای خطیب کفایت کند.