حسن روحانی رئیس جمهور ایران در دیدار با محمد بن مبارک بن صالح الخلیفی رئیس مجلس قطر در بهمن ماه ۹۲ – عکس از وبسایت ریاست جمهوری ایران
سال ١٣٩٢ همراه با تغییر و تحولات عمده سیاسى در ایران و قطر بود. در ایران بعد از هشت سال دولت به جناحى میانه رو واگذار شد. حسن روحانى رییس جمهورى جدید ایران با شعار اعتدال تمرکز خود را بر رفع بدبینى هاى جامعه جهانى از سیاست هاى ایران گذاشته است. دولت جدید ایران هم چنین توجه خاصى به بهبود روابط با کشورهاى حاشیه خلیج فارس دارد.
از سوى دیگر قطر نیز سال گذشته شاهد تحولى اساسى در سطح رهبرى بود. شیخ حمد بن خلیفه آل‌ثانی، امیر ۶١ ساله قطر بعد از ١٨ سال زمامدارى ، تیر ماه سال ١٣٩٢ به صورت رسمی حکومت را به پسر ۳۳ساله خود واگذار کرد. شیخ تمیم بن حمد امیر جدید قطر در اولین نطق خود تاکید کرد که قطر خواهان ادامه روابط با همه کشورها است. وى هم چنین بر ادامه سیاست‌های گذشته کشورش در همه زمینه‌ها تاکید کرد. با این وجود بعد از روى کار آمدن شیخ تمیم شاهد تغییراتی در دولت قطر و پس از آن تغییراتى در روابط این کشور با کشورهاى منطقه بوده و هستیم.
پیشینه روابط
قطر و عمان در بین کشورهاى حاشیه خلیج فارس طى سه دهه گذشته روابط نسبتا خوبى با ایران داشته اند. قطر در طول هشت سال جنگ میان ایران و عراق حاضر نشد مانند دیگر کشورهاى عربى در کنار عراق و علیه ایران بایستد. در سال ٢٠٠۶ و زمانی که قطر عضو شورای امنیت سازمان ملل بود نیز این کشور حاضر نشد به تحریم ها علیه ایران به علت غنی‌سازی اورانیوم در خاک این کشور رای دهد. قطر همچنین در سال ٢٠٠٧ از محمود احمدی نژاد، رئیس جمهوری ایران براى شرکت در نشست اتحادیه عرب در دوحه دعوت کرد، مساله ای که با واکنش کشورهاى عربى همراه بود.
سایه تحولات سوریه بر روابط تهران – دوحه
با وجود روابط نسبتا مناسب ایران و قطر طى دهه هاى گذشته، با شروع تحولات سوریه این دو کشور در دو جبهه مقابل هم قرار گرفتند. جمهورى اسلامى ایران با تمام توان بر حفظ بشار اسد در جایگاه رییس جمهوری سوریه تاکید دارد و قطر در مقابل با حمایت از مخالفان دولت سوریه ،خواهان کناره گیرى بشار اسد است.
نیمه اول سال ٩٢ اختلافات دو کشور بر سر مساله سوریه، موضع گیرى هایى را از سوى دو طرف به همراه داشت. این اختلافات در پى واگذاری سفارت سوریه در قطر به “ائتلاف ملی نیروهای اپوزیسیون و انقلاب سوریه” تشدید شد. فروردین ١٣٩٢ سفارت سوریه در دوحه قطر در مراسمی به مخالفان بشار اسد رئیس جمهور سوریه واگذار شد. طى این مراسم که در آن وزیر مشاور در امور خارجه قطر و معاذ الخطیب رئیس ائتلاف ملی مخالفان حکومت سوریه، در آن حضور داشتند، پرچم مخالفان اسد بر ساختمان سفارت سوریه به اهتزاز در آمد.
این مساله با واکنش تند جمهورى اسلامى ایران همراه بود. حسین امیر عبداللهیان، معاون امورعربی و آفریقای وزارت امور خارجه ایران، با هشدار به قطر به خاطر سیاست‌هایش درباره سوریه، گفت که به مصلحت قطر است که دست از اقدامات “عجولانه” و “تشدید خونریزی” در سوریه بردارد. عبداللهیان که در دولت روحانى نیز در سمت خود ابقا شد، با توصیف ائتلاف اپوزیسیون سوریه به “گروهی اندک که فاقد رای مردم سوریه هستند” گفت که واگذاری سفارتخانه سوریه به این گروه “عجولانه و غیر معمول” بود.
نگاه دولت روحانی به قطر
محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران ۱۱ آذر به دوحه پایتخت قطر رفت و با شیخ تمیم بن حمد بن خلیفه آل ثانی امیر و خالد بن محمد العطیه وزیر امور خارجه قطر دیدار کرد. ظریف در دیدار با امیر قطر یادآور شد که “وجود پاره‌ای اختلاف نظرها نباید موجب غفلت از مشترکات شود.”
امیر قطر نیز توافق اتمی ایران و گروه ۱+۵ در ژنو را برای ایران دستاوردی بزرگ توصیف کرد و گفت: “خواهان ایرانی مقتدر در منطقه هستیم.” محمد العطیه وزیر خارجه قطر نیز در دیدار با ظریف گفت: “مذاکرات اقتصادی و تجاری دو کشور در سطح رضایت بخشی نیست و دوحه علاقه‌مند به گسترش همکاریهای اقتصادی با ایران است.” تشکیل کمیته کاری مشترک برای تنظیم وفعال‌سازی روابط و نیز مناطق آزاد تجاری مشترک، یکى از محورهای مورد گفت‌وگو در این دیدار بود.
پس از آن در اواخر اسفند گذشته اولین نشست کمیته مشترک سیاسی ایران و دولت قطر برای گسترش و تحکیم همکاریهای فیمابین و به منظور ساماندهی به همکاری‌ها در تمامی زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی در تهران برگزار شد.
در اولین اجلاس کمیته سیاسی دو کشور که حسین امیر عبداللهیان و محمد بن عبدالله الرمیحی معاونان وزرای خارجه دوکشور ریاست هیات های طرفین را بر عهده داشتند، ضمن بررسی روند مناسبات دو جانبه، راه‌های تقویت روابط فی مابین مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت. در ضمن کمیسیون عالی مشترک دو کشور نیز در سطح وزرای امور خارجه طى دو ماه آینده در تهران برگزار خواهد شد.
قطر میزبان نیروهاى نظامى آمریکا
قطر میزبان مقر فرماندهی مرکزی نظامی آمریکا (سنت کام) است. این مقر وظیفه هدایت عملیات نیروهای نظامی آمریکا در خاورمیانه را برعهده دارد. در مقاطعى که موضوع حمله نظامى غرب به ایران مطرح مى شود، از این پایگاه به عنوان یکى از گزینه ها براى این منظور نام برده مى شود. سال ٢٠١٠ گمانی زنی هایی دربارهحمله احتمالی اسرائیل به تاسیسات هسته ای ایران مطرح شده بود.
شیخ حمد بن جاسم آل ثانی، نخست وزیر سابق قطر در آن زمان در گفت و گو با شبکه الجزیره اعلام کرد که قطر اجازه استفاده از حریم هوایی و زمینی خود را برای حمله به ایران نخواهد داد. وى بحث هاى مطرح شده را “ماجراجویی نظامی غیر عاقلانه”خواند و اعلام کرد که “ما هیچ اقدام تجاوز کارانه علیه ایران را از (خاک) قطر نخواهیم پذیرفت.” این در حالی بود که فرماندهان ارشد سپاه پاسداران نیز اعلام کردند اگر از پایگاه های آمریکا در منطقه به ایران حمله شود، ایران این پایگاه ها را به عنوان هدف مقابله به مثل خود نگاه خواهد کرد.
با این وجود، قطر در سال ۲۰۱۰ و در شرایطی که موضوع حمله نظامى به ایران مطرح شده بود، معاهده دفاعی مشترکی را با ایران امضا کرد که به موجب آن دو کشور در مواقع حساس ملزم به حمایت از یکدیگر می‌شدند.
با این وجود و در حالی که مقام‌های قطری در مواضع رسمی خود همواره بر ضرورت حل و فصل بحران هسته اى ایران از راه دیپلماسی تاکید مى کردند، سایت ویکی لیکس سندی را با تاریخ ۱۰ آذرماه ۱۳۸۹ (اول دسامبر ۲۰۱۰) منتشر کرد که از آمادگی قطر برای در اختیار قرار دادن پایگاهی هوایی به آمریکا به منظور حمله به ایران خبر می دهد.
این سند به دیدار حمد بن خلیفه آل ثانی با معاون وزیر انرژی آمریکا پرداخته است. در این دیدار امیر قطر گفته که کشورش حاضر است برای حمله هوایی به تاسیسات اتمی ایران، پایگاه هوایی «العدید» را در اختیار آمریکا قرار دهد، به شرط آنکه آمریکایی‌ها به قطر تضمین دهند که همچنان می‌تواند به استخراج گاز از حوزه مشترک گازی با ایران در خلیج فارس ادامه دهد.
سند ویکی‌لیکس می‌گوید که امیر قطر اعلام آمادگی کرده که هزینه ۶۰ درصد از بازسازی پایگاه هوایی «العدید» را برای قرار گرفتن در اختیار آمریکا بر عهده بگیرد.
حوزه مشترک نفت و گاز ایران و قطر
قطر داراى سومین ذخایر گاز بعد از روسیه و ایران است. میدان گازى پارس جنوبى که در قطر گنبد شمالى نامیده مى شود حوزه اى مشترک میان ایران و قطر است. این حوزه بزرگترین میدان گازى جهان است.
طى یک دهه گذشته و با تشدید تحریم ها علیه ایران شرکت های اروپایی که فناوری مورد نیاز برای استخراج کامل گاز از میدان پارس جنوبی ایران را داشتند، از ایران خارج شدند و در این مدت استخراج نفت قطر از سمت دیگر این میدان گازی عظیم به شدت افزایش یافت. ایران همواره از برداشت اضافى از چاه هاى گاز اعلام نارضایتى کرده و آن را غیر قانونى مى داند؛ اما تحریم هاى بین المللى ،کمبود سرمایه‌گذاری و نداشتن تجهیزات مورد نیاز براى استخراج ،مهم ترین دلیل عقب ماندگی ایران از قطر در برداشت از میدان مشترک پارس جنوبی بوده است.
با افزایش تحریم ها علیه ایران، قطر با امضای قراردادی با آمریکا موافقت کرد که بیشتر تولید گاز خود را برای ۲۵ سال در اختیار آمریکا قرار دهد و همزمان با این قرارداد قطر تاسیسات خود را در این حوزه گسترش داد و سطح تولید گاز خود را از ده میلیون تن در سال ۲۰۰۵ به ۷۰ میلیون تن در سال ۲۰۱۲ رساند.
پس از توافق اولیه ایران و غرب بر سر مسئله هسته اى، خبرگزارى رویترز در گزارشى از امکان بازگشت برخى از شرکت های خارجی و تولید نفت و گاز ایران به میزان قبل از تحریم ها خبر داد. به نظر مى رسد که برداشتن تحریم ها تاثیر زیادى بر صادرات گاز ایران از این حوزه، خواهد داشت.
چشم انداز
سال ١٣٩٢ در حالى پایان یافت که قطر در بین کشورهاى حاشیه خلیج فارس به حاشیه رانده شد. سه کشور عربستان سعودى، امارات عربی متحده و بحرین، ١۴ اسفند ١٣٩٢ سفراى خود را از دوحه فراخواندند. این سه کشور دوحه را به نقض توافق عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر که میان شش کشور شورای همکاری خلیج فارس منعقد شده، متهم می‌کنند.
این فراخوانى در اعتراض به حمایت قطر از گروه هاى اسلامگرایى همچون اخوان المسلمین صورت گرفت. گرچه عدم اقدام متقابل از سوى قطر نشان مى دهد که دوحه تمایلى به ادامه تنش به وجود آمده ندارد اما بروز این اختلافات مى تواند زمینه را براى نزدیکى احتمالی قطر به ایران فراهم کند.
طى ماه هاى اخیر قطر همچنین دست به تعدیل سیاست خارجى خود زده و از مواضع تند پیشین خود در رابطه با سوریه و مصر کمى عقب نشسته است. با توجه به مجموع این عوامل مى توان چشم انداز روابط تهران – دوحه را در سال پیش رو مثبت ارزیابى کرد.
