لندن: ابراهیم حمیدی
تصمیم دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا برای خروج نیروهایش از سوریه طرحی چهار ساله را بر سر میز مذاکره بازگرداند که عبارت است از طرحی که آنکارا برای ایجاد «منطقهٔ ایمن» در نوار شمالی سوریه در کنار مرزهای ترکیه پیشنهاد داده بود؛ بنابراین این طرح از یک سو مذاکرات ترکیه-آمریکا، از دیگر سو مذاکرات روسیه-ترکیه و از سوی دیگر مذاکرات کُردها، دمشق و مسکو را برای رسیدن به اقداماتی نظامی و اداری در شمال شرق سوریه در پی داشت.
پیش زمینهٔ طرح:
در ۲۹ نوامبر سال ۲۰۱۱ (۸ آذر ۱۳۹۰) احمد داود اوغلو وزیر خارجهٔ سابق ترکیه اولین کسی بود که پیشنهاد طرح ایجاد «منطقهٔ ایمن» را در شمال سوریه داد. این پیشنهاد آن موقع با استقبال معارضان مواجه شد با این دید که تجربهٔ لیبی برای سرنگونی رژیم معمر قذافی اینچنین بود. اردوغان هنگامی که در اواخر ژوئیهٔ ۲۰۱۲ نخست‌وزیر بود گفت «ایجاد منطقهٔ ایمن، منطقهٔ جدا کننده، بخشی از انتخاب‌های ما است».
هنگامی که نیروهای دولت سوریه در ژوئیه ۲۰۱۲ از برخی مناطق کُردنشین شمال شرق کشور عقب‌نشینی کردند داود اوغلو در ۳۰ آگوست (۸ شهریور) از شورای امنیت ملی خواست تا برای پناهندگان سوری اردوگاه‌هایی در داخل خاک‌های سوریه برپا کند.
در ۹ اکتوبر ۲۰۱۴ (۱۷ مهر ۱۳۹۳) مولود چاوش اوغلو وزیر خارجهٔ کنونی ترکیه خواستار ایجاد «منطقهٔ ایمن، منطقهٔ هوایی ممنوعه» شد و گفت ایجاد این منطقه «به دلایلی انسانی و برای موفقیت عملیات مقابله با داعش ضروری است». مسکو نیز پاسخ داد که ایجاد «منطقهٔ جدا کننده» نیازمند موافقت شورای امنیت است.
دو هفته پس از مداخلات مستقیم روسیه در سپتامبر ۲۰۱۵ اردوغان موافقت ایجاد «منطقهٔ ایمن» را کسب کرد و در ۱۳ فوریهٔ ۲۰۱۷ (۲۴ بهمن ۱۳۹۶) تکرار کرد که «هدف ما ایجاد منطقه‌ای به مساحت ۴ یا ۵ هزار کلیومتر مربع و خالی از تروریسم است».
مذاکره در خصوص این مناطق در زمان باراک اوباما رئیس‌جمهور سابق آمریکا بود اما ارتش آمریکا تأکید کرد که اجرای این کار نیازمند ابزارآلات نظامی گسترده و ممنوعیت هوایی است که بعد از مداخلهٔ نظامی روسیه در اواخر ۲۰۱۵ پیچیده‌تر شد. در ۲۵ ژانویهٔ ۲۰۱۷ (۵ بهمن ۱۳۹۶) ترامپ گفت که دولت آمریکا منطقه‌ای ایمن برای پناهندگان سوری ایجاد خواهد کرد.
در ۱۹ دسامبر گذشته (۲۸ آذر) ترامپ خیلی ناگهانی اعلام کرد که تصمیم به خارج کردن حدود ۲ هزار سرباز آمریکایی دارد سپس دعوت به ایجاد «منطقهٔ ایمن» به عرض ۳۲ کیلومتر در سوریه به موازات مرزهای ترکیه کرد. وی اعلام کرد نیروهایش ایجاد این منطقه در مرزهای ترکیه و پایگاه‌های «یگان‌های حمایت از خلق کُرد» را که هم‌پیمان واشنگتن هستند، بر عهده خواهد گرفت. مسکو سریعاً در ۱۶ ژانویه (۲۶ دی) اقدام به رد این پیشنهاد کرد و سرگئی لاوروف وزیر خارجهٔ آن گفت «ما مطمئنیم که تنهاترین و ایده‌ال‌ترین راه‌حل منتقل کردن این مناطق به دولت سوریه و نیروهای امنیتی آن است».
قرارداد
از زمانی که ترامپ اعلام خروج کرد مذاکرات آنکارا و واشنگتن شروع شد که شامل تماس‌های ترامپ با اردوغان و تماس‌های یاشار گولر رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ترکیه و جوزف دانفورد بود که در بروکسل چند روز پیش از مذاکرات جان بولتون و دانفود در آنکارا بود.
چاووش اوغلو قرار است این مذاکرات را در ششم فوریهٔ آینده (۱۷ بهمن) با همتای آمریکایی خود مایک پمپئو ادامه دهد که بعد از مذاکرات مقامات ارشد دو کشور در ۵ ماه آینده (۱۸ بهمن) در واشینگتن خواهد بود. اردوغان نیز چهارشنبهٔ آینده همتای روسی خود ولادیمیر پوتین را از نتایج مذاکرات با آمریکا مطلع خواهد کرد.
بر اساس اطلاعات مذاکرات سه‌گانه مشکلات زیر را بررسی خواهد کرد:
اول؛ عمق منطقه: آنکارا می‌خواهد عمق «نوار امنیتی» تا ۳۲ کیلومتر در شمال سوریه و به طول ۴۶۰ کیلومتر از جرابلس تا کردستان عراق (طول مرزهای سوریه با ترکیه حدود ۹۰۰ کیلومتر است) باشد در حالی که واشنگتن در ابتدا با ۱۰ کیلومتر موافقت کرد. مسکو پیشنهاد کرد که عمق بین ۵ تا ۱۰ کیلومتر باشد در حالی که سیپان حمو فرماندهٔ «یگان‌های حمایت از خلق کُرد» خواستار برقراری این منطقه در خاک‌های ترکیه شد. آنکارا همچنین خواهان این است که نیروهای مسلحش حق وارد شدن به عمق ۳۲ کیلومتری را داشته باشند یا به عبارتی بیشتر از آنچه توافقنامه آنکارا اجازهٔ آن را داده بود و در سال ۱۹۹۸ میان دمشق و آنکارا امضا شد.
دوم؛ حمایت منطقه و نام آن: ترکیه خواهان این است که این منطقه ایمن باشد یا به عبارتی دارای ممنوعیت هوایی باشد. مسکو «منطقهٔ جدا کنندهٔ» بدون ممنوعیت هوایی را نمی‌پذیرد در حالی که کُردها خواستار ممنوعیت هوایی برای حمایت از خود در برابر ترکیه شدند. فرانسوی‌ها قول دادند که بعد از خروج آمریکا در شرق سوریه باقی بمانند اما در صورت عدم محافظت ائتلاف بین‌المللی از ممنوعیت هوایی، پایگاه التنف و توافقنامه عدم تنش با روسیه این کار مشکل است.
سوم؛ وجود حکومتی سوری است: آنکارا همچنان به رد هرگونه حضور نیروهای دولت سوریه پایبند است و مقامات آن می‌گویند «اگر نیروهای دولت حضور داشته باشند با کُردها همکاری خواهند کرد و حملات حزب کارگر کردستان علیه جنوب شرقی ترکیه تکرار خواهد شد». آنکارا پیشنهاد انتشار نیروهای «پیشمرگهٔ» کردستان عراق را می‌دهد اما مسکو بر اساس مبدأ حاکمیت سوریه پیشنهاد انتشار نیروهای دولت را در مرزها می‌دهد. در همین راستا بیش از یک مسئول روس گفتند «نیروهای دولت باید به جای نیروهای آمریکایی منتشر شوند». کُردها نیز مستنداتی به مسکو و دمشق ارائه کردند که پیشنهاد انتشار ارتش سوریه را در مرزها و همکاری علیه آنکارا می‌دهد.
چهارم؛ کُردها: در ۲۳ دسامبر (۲ دی) گذشته ترامپ برای تضمین حمایت کُردها بعد از خروج آمریکا با اردوغان تماس گرفت. بولتون نیز نسبت به هرگونه حمله به کُردها هشدار داد و این هشدار اردوغان را خشمگین کرد. آنکارا می‌گوید «یگان‌های حمایت از خلق کُرد» نمایندهٔ همهٔ کُردها نیستند در حالیکه مسکو پایبند رسیدن به وضعیتی است که ضامن منافع دو طرف باشد: ترکیه و کُردها. یگان‌ها نیز نگران هستند که منطقهٔ ایمن مناطقی با اکثریت کُردی همچون عین العرب و راس العین را تحت کنترل ترکیه درآورد. ترکیه نیز پیشنهاد می‌کند که این منطقه عاری از هرگونه تروریست باشد و نیروهایی برای امنیت داخلی تشکیل شود که با هماهنگی با ارتش ترکیه ضامن ثبات آن باشند.
پنجم؛ مدیریت مناطق: آنکارا پیشنهاد تشکیل شوراهایی محلی از افرادی غیر از «یگان‌ها» را می‌دهد. مسکو با تشکیل شوراهای محلی که اکثریت آن بر اساس قومیت‌های هر محله باشد، موافق است در حالی که کُردها می‌گویند شوراهای کنونی در شرق فرات از میان افراد بومی انتخاب شده‌اند.
ششم؛ روابط مناطق با مرکز: آنکارا خواستار اقدامانی است که این مناطق را از کنترل مستقیم دولت دورکند اما مسکو تحت کنترل قرار گرفتن این مناطق را توسط دولت تأیید می‌کند. کُردها پیشنهاد حکومت خودمختار و مشارکتی در منابع طبیعی را می‌دهد و ایدهٔ ادغام «یگان‌ها» و «نیروهای دموکراتیک سوریه» با ارتش ملی را دارد.
اقدامات
به نظر می‌رسد توافق‌های احتمالی میان مسکو و آنکارا در آیندهٔ «نوار دا کنتده» و شرق فرات تأثیرگذار باشد. به موجب توافق‌های سابق آنها ترکیه به ایجاد منطقهٔ «درع الفرات» میان غرابلس و الباب در شمال حلب در پایان ۲۰۱۶ و کنترل عفرین در اوایل ۲۰۱۸ و کاهش تنش در ادلب در سپتامبر ۲۰۱۸ دست پیدا کرد که منجر به ایجاد نواری جدا کننده در شمال سوریه شد که از غرابلس تا لاذقیه بود. ۱۲ برج مراقبتی نیر در حومهٔ ادلب تأسیس شد که تا نزدیکی شمال حمات در عمق سوریه رسید.
اگر اقدامات سه‌گانه آمریکا، روسیه و ترکیه اجرا شود ترکیه به نواری جداکننده از کسب در ساحل دریای مدیترانه تا فش خابور در شرق سوریه دست پیدا خواهد کرد که آن را تبدیل به منطقهٔ نفوذ خواهد کرد و رابطهٔ کُردها را قطع کرده و کُردهای شمال سوریه را از کُردهای جنوب ترکیه جدا خواهد کرد. پیش از این نیز ترکیه موفق به جدا کردن کُردهای شرق فرات شد و هرگونه راه ورود آنها را به دریای مدیترانه بست.
