خانواده ای روی آواری ایستادند که روزی آن را خانه می نامیدند.
کی گفته که ما دولت راحت‌طلبیم؟
در فکر گرفتاری خلق عربیم
این قدر نگویید اهر زلزله شد
فعلا که گرفتار دمشق و حلبیم
این شعر که درباره زلزله اخیر آذربایجان سروده شده و اعتراض سیاسی مردم ایران در ماجرای این زلزله را به خوبی نشان می‌دهد، برای شاعرش دردسرساز شد. سایت «بامداد خبر»، خبر داده که محمدرضا عالی‌پیام متخلص به «هالو»، شاعر این شعر، عصر روز سه‌شنبه ۲۴ مرداد توسط نیروهای امنیتی بازداشت شد.
این شاعر پس از زلزله آذربایجان، در صفحه فیسبوک شخصی‌اش نوشته بود که
«از کلیه هم‌وطنانم درخواست می‌کنم به جبران کم‌کاری رسانه‌های ملی در خبررسانی زلزله آذربایجان، تا یک هفته از عکس‌ها و نمایه‌های مناسب در پروفایل‌های فیس‌بوک‌مان استفاده کنیم. رسانه خود ماییم. خبررسانی کنید.»
او تنها نبود، اغلب ایرانیان در محیط‌های اجتماعی اینترنتی به بی‌توجهی تلویزیون دولتی و مقام‌های حکومتی، به ویژه در روزهای اول زلزله آذربایجان، انتقاد کردند.
آیت‌الله خامنه‌ای، هدف اصلی حملات منتقدان
از آنجا که رهبری جمهوری اسلامی، قدرت سیاسی اول در ایران به شمار می‌آید، همواره در منازعات و اعتراضات سیاسی بیشترین اشاره‌ها به اوست. اعتراضات درباره زلزله آذربایجان هم مانند باقی اعتراضات سیاسی، به ویژه اعتراضات سیاسی این چند سال اخیر، آیت‌الله خامنه‌ای را هدف اصلی خود گرفت.
از این نظر شاید بتوان زلزله آذربایجان را با زلزله طبس در اواخر دوران پهلوی مشابه دانست.
زمین‌لرزه روز ۲۵ شهریور ۱۳۵۷ انتقادات زیادی را متوجه حکومت ساخت، اما محمدرضا پهلوی، برای تغییر این فضای اعتراضی، سوار بر اتوموبیلی که خود شخصا پشت فرمانش نشسته بود، به محل حادثه رفت.
اما آیت‌الله خامنه‌ای نتوانست جو سیاسی علیه خود را در زلزله اخیر آذربایجان تغییر دهد. رهبر جمهوری اسلامی، علی‌رغم این‌که رگ و ریشه‌ای ترک دارد، نه تنها به آذربایجان نرفت، بلکه با پیام دیرهنگام خود مردم معترض را خشمگین‌تر کرد.
معترضان معتقدند که کوتاهی پیام آیت‌الله خامنه‌ای به مناسبت زلزله بم، نشانگر عدم توجه کافی وی به این فاجعه ملی است.
این پیام فقط شامل سه جمله کوتاه است، در صورتی که آیت‌الله خامنه‌ای در موارد مشابه قبلی، مثل زلزله کرمان، یا زلزله‌هایی که خارج از ایران اتفاق می‌افتاد، مثل زلزله پاکستان پیام‌های طولانی‌تر صادر می‌کرد. حتی پیام‌های آیت‌الله خامنه‌ای برای حملات تروریستی در عراق، یا درگیری‌های اسرائیل و لبنان، شورانگیر و پر و پیمان‌تر بود؛ بنابراین بی‌دلیل نیست اگر در این زمینه مقایسه‌هایی صورت می‌گیرد.
همچنین تاکنون دفتر رهبر جمهوری اسلامی هیچ‌گونه کمک مالی به زلزله‌زدگان آذربایجان نکرده است.
این‌که چرا آیت‌الله خامنه‌ای این سیاست را در پیش گرفت، دغدغه بسیاری از تحلیلگران شد و آنان مسائلی را مثل موقعیت بین‌المللی کنونی ایران را پیش کشیدند؛ این‌که رهبر جمهوری اسلامی، و در کل حاکمیت، در این شرایط تلاش می‌کند که شرایط را عادی جلوه دهد.
اعتراض به رفتار احمدی‌نژاد
اما در این زمینه، آیت‌الله خامنه‌ای تنها نبود؛ رفتار محمود احمدی‌نژاد، رییس جمهوری ایران نیز انتقادها و شکایت‌هایی را در پی داشت. برخی معتقدند که سفر محمود احمدی‌نژاد به عربستان سعودی که برای شرکت در اجلاس اضطراری سران کشورهای اسلامی صورت گرفته، به هر قیمتی باید لغو می‌شد.
مردم معترض که انتظار داشتند دولت، حداقل یک روز را به عنوان عزای عمومی اعلام کند، نه تنها به این خواسته خود نرسیدند بلکه این جمله را احمدی‌نژاد که با خونسردی کامل ادا شد شنیدند: «در اصل برای زیارت مکه می‌روم؛ نائب‌الزیاره همه هستم!»
معترضان در گوشه‌وکنار نوشتند که وقتی هنوز زلزله‌زدگان آذربایجان غذا، پتو و مواد غذایی کافی ندارند، نائب‌الزیاره بودن احمدی‌نژاد برای آنها چه معنایی دارد؟
یک خبرنگار در وبلاگ خود این رفتار احمدی‌نژاد را با یکی از رفتارهای اخیر باراک اوباما مقایسه کرده است: «چند روز پیش باراک اوباما رییس جمهوری آمریکا که برای یک سفر انتخاباتی به یکی از ایالت‌های آمریکا رفته بود پس از حادثه تیراندازی در سینمایی در کلرادو که به کشته شدن ۱۴ شهروند آمریکایی انجامید برنامه خود را سریعا قطع کرد و به کاخ سفید بازگشت.»
یا دیگر رهبران دنیا که مسایل در موارد حساس حل مسائل داخلی را بر پیدا کردن راه‌کارهای بین‌المللی ترجیح داده‌اند.
اما در این هنگام، پیام محمود احمدی‌نژاد به مناسبت مرگ مادر رییس جمهور سیرالئون آتش خشم معترضان را شعله‌ورتر کرد. این پیام بسیار کم‌اهمیت از نظر دیپلماتیک، در حالی صادر شده که احمدی‌نژاد پس از زلزله ویرانگر آذربایجان و کشته و زخمی شدن تعداد زیادی از ایرانیان سکوت اختیار کرده بود.
رییس جمهوری ایران که انتخاب مجددش در سال ۱۳۸۸ بحث‌انگیر بود و اعتراضات بسیاری را برانگیخت، به جای همدردی با هموطنانش با رییس جمهور و «ملت سیرالئون» همدردی کرد.
نپذیرفتن کمک‌های بین‌المللی
علی‌رغم این‌که بسیاری از کشورهای جهان برای کمک به زلزله‌زدگان آذربایجان اعلام آمادگی کردند، اما جمهوری اسلامی در دریافت این کمک‌ها جانب احتیاط را گرفت.
سخنگوی وزارت خارجه آمریکا روز دوشنبه، ۱۳ اوت، اعلام کرد که شهروندان آمریکایی می‌توانند بدون نگرانی از نقض تحریم‌ها، کمک‌های انسان‌دوستانه، مواد غذایی و دارویی خود را برای آسیب‌دیدگان زلزله آذربایجان شرقی به ایران ارسال کنند.
ویکتوریا نولند گفت به رغم این‌که دولت ایران اعلام کرده نیازی به کمک خارجی ندارد اما پیشنهاد کمک‌های انسان‌دوستانه آمریکا برای زلزله‌زدگان همچنان به قوت خود باقی ست.
علاوه بر آمریکا برخی از کشورهای اروپایی و چند کشور دیگر هم در این زمینه اعلام آمادگی کردند.
اما پویا حاجیان، مدیرکل روابط عمومی جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی، در گفتگویی با خبرآنلاین، گفت: «برخی کشورها، مانند ترکیه، ارمنستان و آذربایجان هم اصراربه کمک‌رسانی دارند، اما با تشکر از همه آنها اعلام شد که هلال احمر نیازی به کمک‌های بین‌المللی ندارد، چون توان داخلی این جمعیت در پوشش امدادی مناطق زلزله زده به حدی است که بتواند به آسیب دیدگان کمک کند.»
خلیل ساعی مدیر ستاد بحران استان آذربایجان‌شرقی نیز گفت که «یک تیم امداد و نجات از کشور ترکیه «بدون هماهنگی» با ستاد مدیریت بحران در استان وارد منطقه شده بود که با توجه به اتمام کامل مراحل عملیات نجات نیازی به حضور تیم در منطقه نبود، بنابراین با «احترام و تشکر خاصی» از این تیم آنان را راهی کشورشان کردیم.»
همچنین در نمونه دیگری، ایران پیشنهاد امیر قطر برای اعزام یک فروند هواپیمای مجهز بیمارستانی به همراه ۴۰ نفر پزشک، پرستار و تعدادی سگ‌های جست‌وجوگر به مناطق زلزله‌زده آذربایجان شرقی را نپذیرفت .
عبدالله سهرابی، سفیر ایران در دوحه گفت که هلال احمر ایران نسبت به این پیشنهاد قطر، اعلام بی‌نیازی کرده است.
یکی از شبکه‌های تلویزیونی آلمان نیز در گزارشی تحلیل خود را از این رفتار جمهوری اسلامی این چنین بیان کرد که ایران غرور سیاسی‌اش را بر نیاز هزاران انسان در اضطرار ترجیح می‌دهد.
با این حال، محمدرضا رحیمی، معاون اول رییس جمهوری اسلامی بر خلاف اطلاعیه جمعیت هلال‌احمر، با کمی تأخیر اعلام کرد که این کشور آماده دریافت کمک‌های بین‌المللی به زلزله‌زدگان استان آذربایجان شرقی است.
این قبول دیرهنگام کمک‌های خارجی برای بسیاری از مردم قابل قبول نبود. برخی از ناظران این فرضیه را مطرح کردند که ممکن است در قبول نکردن کمک‌های خارجی، مسایل نظامی و امنیتی مطرح باشد، زیرا زلزله در جایی اتفاق افتاده که منطقه مرزی است و احتمال وجود پایگاه‌های نظامی و امنیتی مخفی و سری در آن بسیار است.
اقدام دیرهنگام مجلس ایران
اما گرچه در زمینه زلزله اخیر، کارنامه مجلس ایران هم چندان قابل توجه نیست، اما رفتار رییس این مجلس نسبت به دیگر مقام‌های جمهوری اسلامی متفاوت بود.
علی لاریجانی رییس مجلس شوراى اسلامى پس از بازدید از مناطق زلزله‌زده استان آذربایجان شرقى در جلسه شوراى عالى استان گفت که اگر لازم باشد براى کمک به مردم زلزله‌زده، متمم بودجه تصویب مى‌‌شود.
شاید بتوان دلیل توجه رییس مجلس به این زلزله را اعتراضات و انتقاداتی دانست که نمایندگان مردم آذربایجان در مجلس مطرح کردند.
به عنوان نمونه، مسعود پزشکیان نماینده مردم تبریز، مشکل ساختار مدیریتی را اصلی‌ترین مانع در امدادرسانی به زلزله‌زدگان شمال غرب کشور عنوان کرد. او از نحوه امدادرسانی به زلزله‌زدگان انتقاد کرد و گفت: همه مردم در صحنه بودند و اگر مردم نمی‌آمدند شاید بحران زلزله به این سرعت جمع نمی‌شد.
نماینده مردم تبریز در بخش دیگری از سخنانش ادعای تحویل ۸ هزار چادر به مردم زلزله‌زده که از سوی که رئیس جمعیت هلال‌احمر مطرح شده بود تکذیب کرد.
محمد حسن‌نژاد نماینده مرند و الهویردی دهقانی نماینده ورزقان در مجلس نیز شدیداً از عملکرد تلویزیون انتقاد کردند.
اکبر اعلمی، نماینده تبریز در مجلس ششم نیز به خبرگزاری کار ایران گفت: عملکرد تلویزیون دولتی ایران به گونه‌ای بوده که مردم برای پیگیری اخبار مربوط به زلزله‌های دیروز مجبورند به شبکه‌های ماهواره‌ای مراجعه کنند.
نادر قاضی‌پور نماینده ارومیه نیز با اشاره به حادثه زلزله آذربایجان شرقی، گفت: «چرا صداوسیما و رییس جمهور اعلام عزای عمومی نکردند اگر این حادثه در شاهرود یا سمنان رخ می‌داد عزای عمومی اعلام نمی‌کردند؟»
اسدی نماینده مشکین شهر نیز در تذکری نسبت به اقدام صداوسیما در پخش یک برنامه طنز تلویزیونی تذکر داد و گفت: «پخش «خنده بازار» چه توجیهی دارد؟ هیات رییسه باید شدیدا به صداوسیما تذکر دهد.»
این اعتراضات نمایندگان باعث شد که محمود عاطفی، مدیر کل امور مجلس صدا و سیما در کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی حاضر شود و گزارشی از عملکرد رسانه ملی در سطح شبکه‌های استانی و ملی ارائه کند.
اما این در حالی است که خبرگزاری دانشجویان ایران از قول این مسئول صدا و سیما نوشت که اعضای کمیسیون عمران مجلس از عملکرد صداوسیما در پوشش اخبار و رویدادهای مربوط به زلزله شمال غرب کشور ابراز رضایت کردند!
همچنین تقی سهرابی، مدیرکل روابط عمومی صدا و سیما در گفت‌وگو با خبرآنلاین علت پخش برنامه طنز و جنجالی «خنده‌بازار» را در روزهای پس از زلزله، «بی‌اطلاعی مسئولان کنداکتور شبکه ۳» اعلام کرد. این در حالی است که پخش این برنامه طنز حدود سی ساعت پس از وقوع زلزله بود.
سیل پیام‌های سیاسی
علاوه بر ابراز همدردی مردم در محیط‌های اجتماعی اینترنتی، هنرمندان و ورزشکاران و نویسندگان بسیاری با اقدام‌های مختلف، خود را در غم مردم زلزله‌زده شریک کردند.
اما در این ماجرا، خلأ پیام‌های حکومتی را، تسلیت‌های مخالفان سیاسی جمهوری اسلامی پر کرد.
نه تنها نهادهایی که از سوی جمهوری اسلامی از فعالیت منع شده‌اند، مثل کانون نویسندگان ایران یا سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی برای زلزله آذربایجان پیام تسلیت صادر کردند، بلکه اغلب شخصیت‌های مخالف و منتقد جمهوری اسلامی هم به این امر اقدام کردند؛ از رضا پهلوی و فرح دیبا گرفته تا محمد خاتمی و نمایندگان ادوار مجلس خارج کشور.
همچنین برخی از زندانیان سیاسی مثل زندانیان سیاسی آذربایجانی زندان گوهردشت نیز پیام تسلیتی خطاب به زلزله‌زدگان صادر کردند.
۲۹۰ فعال سیاسی٬ مدنی و رسانه‌ای هم با انتشار بیانیه‌ای روز پنجشنبه، ۲۶ مرداد، را روز «سوگواری عمومی مردم ایران به یاد جان باختگان زلزله آذربایجان» نامگذاری کرده‌اند.
زلزله آذربایجان، نمادی از زنده بودن جنبش اعتراضی
می‌توان واکنش و رفتار مردم در زمینه زلزله اخیر ایران را نمونه‌ای از عدم اطمینان آنان به حکومت کشور خود دانست. این بی‌اعتمادی شدید گاهی حتی موجب نگرانی خود مردم می‌شود؛ این‌که مبادا کمک‌های بدون برنامه‌ریزی مردم موجب هرج و مرج شود.
اما با این حال، بسیاری از معترضان معتقدند که تلاش‌های خودجوش مردمی، در شرایط انفعال حکومت، نشانگر زنده بودن جنبش اعتراضی آنان است.
در واقع زلزله اخیر آذربایجان، دو جبهه متضاد را مقابل هم قرار داده است؛ در یک سو حکومت قرار دارد که می‌خواهد با عادی جلوه دادن شرایط به دنبال برگزاری روز قدس و حمایت از بشار اسد باشد، و از سوی دیگر مردم معترضی که همچنان به چگونگی رسیدگی به زلزله‌زدگان اعتراض دارند و آن را مهم‌ترین موضوع روز می‌دانند.
به همان میزانی که حجم اخبار٬ گزارش‌ها٬ اطلاعیه‌ها و پیام‌هایی که در رسانه‌های حکومتی درباره برنامه‌های روز قدس یا بحران سوریه زیاد می‌شود، به همان نسبت هم مردم در شبکه‌ها اجتماعی، وبلاگ‌های شخصی یا در بیانیه‌ها و پیام‌هایشان، دغدغه‌های آسیب‌دیدگان زمین‌لرزه آذربایجان را مطرح می‌کنند؛ گویی جنگی رسانه‌ای در این میان میان حکومت و مردم درگرفته است.
در این جنگ رسانه‌ای و اینترنتی، مخالفان حتی به هک کردن سایت‌های حکومتی هم می‌اندیشند؛ به عنوان نمونه سایت واحد مرکزی خبر، که متعلق به صدا و سیمای جمهوری اسلامی است، برای ساعاتی هک شد.
به چالش کشیدن بازسازی دولتی
و در نهایت این‌که بسیاری از مردم، با تجربه‌ای که از زلزله‌های گذشته دارند، به بازسازی‌های دولتی که قرار است پس از این زلزله هم صورت گیرد مشکوک‌اند.
محمدرضا رحیمی، معاون اول احمدی نژاد، وعده داده که مناطق زلزله‌زده در استان آذربایجان شرقی ظرف دو ماه بازسازی شود. اما معترضان می‌گویند در شرایطی که دولت حتی آمار کشته‌شدگان و تلفات را به درستی اعلام نمی‌کند یا در امدادرسانی کوتاهی می‌کند، چگونه می‌توان به وعده‌های بازسازی آن دولت امیدوار بود؟
