کپی‌رایت در ایران؛ قانونی ضروری یا توقعی بی‌جا؟
بحث درباره کپی‌رایت، طی دهه‌های اخیر همواره در ایران به ویژه از سوی مؤلفان و مالکان آثار ادبی و هنری در جریان بوده است، اما طی یکی دو سال گذشته، دولت خود سردمدار طرح این موضوع شده و می‌گوید قصد دارد بحران در زمینه عدم رعایت کپی‌رایت در ایران را حل کند.
اینکه چه قدر دولت فعلی ایران در زمینه حل بحران کپی‌رایت در این کشور جدی است، در آینده‌ای نه چندان دور به وضوح مشخص خواهد شد؛ اما به نظر می‌رسد نه دولت و نه مردم چندان رغبتی به رعایت کامل قوانین کپی‌رایت ندارند و حتی در برخی از موارد، نقض آن را در جهت رسیدن به اهداف خود می‌پندارند.
اقدامات اخیر دولتی در زمینه کپی‌رایت
پنجم اردیبهشت ماه سال جاری، دومین همایش ملی «حقوق مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط» توسط دفتر حقوقی و امور مالکیت معنوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی همزمان با ۲۳ آوریل روز جهانی کپی‌رایت در تهران برگزار شد.
همچنین به تازگی منصور کبگانیان، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی گفته است که بحث مالکیت فکری در نقشه جامع علمی ایران که توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی به دستور رهبر جمهوری اسلامی ایران تدوین می‌شود، در اولویت است.
[inset_right]همچنین چند سالی است که رشته مالکیت فکری در چند دانشگاه ایران در مقطع کارشناسی ارشد به راه انداخته شده، اما به گفته مقامات دولتی رساله‌ای در خور توجه تا کنون در این زمینه نوشته نشده است.[/inset_right]
مدیرکل دفتر حقوقی و امورمالکیت ادبی و فرهنگی وزارت ارشاد نیز از تصویب لایحه جامع حقوق مالکیت ادبی و هنری تا نیمه دوم خرداد ماه امسال در هیات دولت خبر داده و گفته است که پس از تصویب در دولت، این لایحه به مجلس شورای اسلامی ارسال خواهد شد. به گفته وی، لایحه جامع اردیبهشت ماه سال گذشته به دولت ارسال شد و تاکنون نیمی از مواد این لایحه در کمیسیون لوایح دولت به تصویب رسیده است.
همچنین چند سالی است که رشته مالکیت فکری در چند دانشگاه ایران در مقطع کارشناسی ارشد به راه انداخته شده، اما به گفته مقامات دولتی رساله‌ای در خور توجه تا کنون در این زمینه نوشته نشده است.
با تمام این تلاش‌های دولتی چرا قانون کپی‌رایت در ایران رعایت نمی‌شود و چه مشکلاتی بر سر راه آن قرار دارد؟ دورنمای کپی‌رایت در ایران چیست و آیا می‌توان به پیوستن ایران به جمع کشورهای عضو قانون بین‌المللی حمایت از حقوق مؤلف امیدوار بود؟
نسبت ایرانیان با کپی‌رایت
خودداری گروهی از مخترعان از شرکت در نمایشگاه بین‌المللی اختراعات وین سال ۱۸۷۳، به دلیل ترس برخی مخترعان از به سرقت رفتن ایده‌های‌شان از سوی کشورهای دیگر، انعقاد اولین معاهده بین‌المللی در زمینه مالکیت خلق یک اثر را در جهان به نام معاهده پاریس به دنبال داشت.
سه سال بعد پیمان برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری، شامل رمان، داستان کوتاه، اشعار، نمایشنامه‌ها، ترانه و اپرا، آثار موسیقی و سونات، طراحی، نقاشی و مجسمه‌های ملی، منعقد شد و از همین‌جا کپی‌رایت یا حق تکثیر این آثار مطرح شد.
این پیمان تا کنون بارها مورد تجدید نظر قرارگرفته و از سال ۱۹۶۷ مدیریت آن برعهده سازمان جهانی مالکیت فکری یا WIPO قرار گرفته است.
سازمان جهانی مالکیت فکری نیز از سال ۱۹۷۴ به یکی از آژانس‌های تخصصی سازمان‌های وابسته به سازمان ملل متحد تبدیل شد و اختیار بررسی موضوعات مربوط به مالکیت معنوی بر اساس آنچه که اعضای سازمان ملل به رسمیت شناخته‌اند به این آژانس محول شد.
اما کپی‌رایت یا حق تکثیر که امروزه به مجموعه‌ای از حقوق انحصاری مربوط به ناشر یا پدیدآورنده یک اثر اصل و منحصر به فرد می‌گویند از چه زمانی وارد ایران شد؟
به نظر می‌رسد قانون ثبت علائم تجاری که در سال ۱۳۰۴ در ایران تصویب شده، نخستین قدم در راه پذیرفتن حقوق پدیدآورندگان بوده است.
همچنین به گفته مدیرکل دفتر حقوقی و امور مالکیت معنوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ایران در همین سال اولین قانون را در حوزه «کپی‌رایت» تحت عنوان «سرقت ادبی» به تصویب رسانده است.
اما ۴۴ سال طول کشید تا قانونی هم برای حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان در نظر گرفته شود.
قانون حق تکثیر در ایران در سال ۱۳۴۸ به تصویب رسید که هنوز هم به عنوان مرجع اصلی در این زمینه معتبر است؛ اما کهنگی و اشکالات آن، پاسخگوی نیازهای امروز جامعه ایران نیست.
قانون حق تکثیر با قوانین دیگری مثل قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۱۳۵۲، قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب ۱۳۷۹ و آیین‌نامه اجرایی آن مصوب ۱۳۸۳، تکمیل شده، اما هنوز خلأهای زیادی دارد.
[inset_right]در مراسم سالگرد روز جهانی کپی رایت هم نامی از ایران در بین کشورهای شرکت‌کننده نیست و ایران به علت نپیوستن به قانون کپی‌رایت، از شرکت در این جشنواره محروم است.[/inset_right]
ایران علی‌رغم اینکه از سال ۲۰۰۱ عضو سازمان جهانی مالکیت فکری است و تا به حال تعدادی از پیمان‌های مربوط به مالکیت فکری را پذیرفته، اما عضو کنوانسیون برن و هیچ یک از کنوانسیون‌های بین المللی مربوط به کپی‌رایت نیست و در سازمان تجارت جهانی نیز تنها ناظر است.
در مراسم سالگرد روز جهانی کپی رایت هم نامی از ایران در بین کشورهای شرکت‌کننده نیست و ایران به علت نپیوستن به قانون کپی‌رایت، از شرکت در این جشنواره محروم است.
در سال ۱۳۹۰ پیش نویس لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط از سوی وزارت ارشاد به دولت ایران داده که در صورت تصویب جایگزین قوانین فعلی حق تکثیر ایران خواهد شد.
[inset_right]سازمان تجارت جهانی در واکنش به درخواست عضویت ایران در این سازمان، حدود ۷۰۰ سؤال را به ایران ارسال کرد که بیش از ۱۰۰ پرسش آن مربوط به کپی‌رایت است که وزارت ارشاد باید به آنها پاسخ دهد.[/inset_right]
بر اساس این لایحه قرار است که ایران به کنوانسیون «برن» و همچنین کنوانسیون «رم» ملحق شود.
همچنین ایران برای پیوستن به سازمان تجارت جهانی باید به سوالاتی در زمینه قانون کپی‌رایت پاسخ دهد.
سازمان تجارت جهانی در واکنش به درخواست عضویت ایران در این سازمان، حدود ۷۰۰ سؤال را به ایران ارسال کرد که بیش از ۱۰۰ سؤال آن مربوط به کپی‌رایت است که وزارت ارشاد باید به آنها پاسخ دهد.
در واقع مقامات ایران می‌خواهند با الحاق به کمیسیون «برن»، راه الحاق ایران به سازمان تجارت جهانی را تسهیل کنند.
حوزه‌های آسیب‌دیده در زمینه کپی‌رایت
با پیشرفت علم و تکنولوژی، روز به روز به حوزه‌های مربوط به کپی‌رایت افزوده می‌شود، و اکنون علاوه بر اختراعات و کتاب و فیلم و کالاهای تجاری، حوزه‌های مختلفی مثل نرم‌افزارهای کامپیوتری و محتوای اینترنتی نیز اضافه شده است.
اما شاید نمونه بارز رعایت نشدن حق مؤلف در ایران در حوزه کتاب باشد و سانسور موجود در این زمینه به نقض این حق بسیار کمک کرده است.
به عنوان نمونه، عباس معروفی، نویسنده، گفته است وزارت ارشاد ناشران را موظف کرده که خودشان کتاب را سانسور کنند.
مشخص نیست در شرایطی که اغلب ناشران و نویسندگان ایرانی از وضعیت سانسور کتاب در ایران شکایت دارند، دولت چگونه می‌تواند با تدوین یک لایحه مدعی تلاش برای حمایت از حقوق مؤلفان و هنرمندان شود.
در نمونه‌ای دیگر، یک مترجم که ترجمه‌اش از اثری نوشته فرناندو آرابال، نمایشنامه‌نویس مشهور با ممیزی ۵۹ سطری روبه‌رو شده، به تازگی گفته است که برای حفظ آبروی ایران ممیزی‌های تعیین شده از سوی وزارت ارشاد را اعمال نمی‌کند.
[inset_right]مترجمان به سانسور ترجمه‌هایشان از سوی دولت اعتراض می‌کنند اما این اعتراض تا آنجا پیش نرفت که از چاپ متن سانسورشده خودداری کنند.[/inset_right]
احمد کامیابی مسک، مترجم کتاب «جنگ هزارساله» نوشته فرناندو آرابال روز شنبه، ۲۶ فروردین ماه به خبرگزاری مهر گفت که این اثر متعلق به آرابال است و من اگر بخواهم تغییری در ترجمه کتاب اعمال کنم باید از آرابال اجازه بگیرم.
پیش از این نیز مترجمان دیگری به سانسور ترجمه‌هایشان از سوی دولت اعتراض کردند اما این اعتراض تا آنجا پیش نرفت که از چاپ متن سانسورشده خودداری کنند.
از این نظر شاید این مترجم در میان مترجمان ایرانی جزو استثناها باشد؛ زیرا تقریبا همه آثاری که از سوی مترجمان ایرانی به فارسی ترجمه می‌شود، با زیرپاگذاشتن حق مولف همراه است و به همین دلیل بر بازار ترجمه اغتشاش و بی‌قانونی حاکم است. مثلا برخی از کتاب‌ها بدون ترجمه مناسب و از سوی چندین ناشر وارد بازار می‌شوند.
[inset_right]به عنوان نمونه مدیر مسئول غرفه انجمن فرهنگی اتریش در نمایشگاه کتاب سال گذشته اعلام کرد که عدم رعایت کپی رایت در ایران سبب هراس ناشران خارجی شده و این ناشران حاضر نیستند آثار نفیس خود را در نمایشگاه کتاب عرضه کنند.[/inset_right]
از آنجا که کپی رایت دغدغه اصلی نمایندگان و ناشران کتاب‌های خارجی است، موضوع هرج و مرج در ترجمه کتاب‌های خارجی از نگاه ناشران بین‌المللی پنهان نمی‌ماند.
به عنوان نمونه مدیر مسئول غرفه انجمن فرهنگی اتریش در نمایشگاه کتاب سال گذشته اعلام کرد که عدم رعایت کپی رایت در ایران سبب هراس ناشران خارجی شده و این ناشران حاضر نیستند آثار نفیس خود را در نمایشگاه کتاب عرضه کنند.
در حالی که ناشران خارجی کتاب‌های نفیس و ارزشمند خود را به نمایشگاه تهران نمی‌فرستند، این کتاب‌ها در کشورهای رعایت‌کننده کپی رایت به راحتی عرضه می‌شوند.
جالب است که کشورهای همسایه ایران خیلی جدی‌تر از ایران به کپی‌رایت اهمیت می‌دهند. امارات متحده عربی که هر سال نمایشگاه کتاب ابوظبی را برگزار می‌کند نمونه خوبی در این زمینه است و در چند سال اخیر توجه زیادی به مساله کپی‌رایت نشان داده است. مقامات این کشور، قانون کپی‌رایت را به فرصتی برای حمایت از ناشران عرب تبدیل کرده‌اند.
از سویی عدم رعایت حقوق مالکیت معنوی در حوزه کتاب تا آنجا پیش رفته که کتاب‌های نویسندگان فارسی زبان خارج از کشور هم از این موضوع در امان نمانده است.
به عنوان مثال برخی آثار نویسندگان فارسی زبان که از سوی ناشران خارج از کشور منتشر می‌شود به دلیل عدم توزیع در ایران و دسترسی نداشتن خوانندگان داخل کشور به آنها روی اینترنت قرار گرفته و با یک کلیک قابل کپی شدن است.
[inset_right]سایت‌های فارسی زبان نارنجی از تلویزیون دولتی ایران شکایت کرده و مدعی شد شبکه سوم سیما در برنامه‌ای با عنوان «به روز» از مطالب این سایت به شکل گسترده‌ای استفاده می‌کند، بی‌آنکه نامی از منبع اصلی بیاورد. [/inset_right]
ابزار اینترنت، زمینه را برای نقض گسترده حقوق مؤلف در ایران فراهم کرده است. مثلا موضوع انتشار بی‌اجازه مقالات در اینترنت همواره مورد مناقشه و حتی شکایات صاحبان آثار بوده است.
این در حالی است که مطالب، تصاویر، آیکون‌ها و کلا هر چیزی که بر روی اینترنت قرار می‌گیرد شامل قوانین کپی رایت می‌شود و مثلا مقالاتی که برای درج در یک سایت مشخص و معلوم نوشته شده است، اگر قرار باشد در جای دیگری مثلا در کتاب یا مجله و یا روی اینترنت قرار گیرد، باید با اجزه نویسنده بوده و حقوق مادی ان هم به صاحب اثر پرداخته شود.
اما عدم رعایت این موضوع در ایران تا حدی گسترده است که حتی چندی پیش یکی از سایت‌های فارسی زبان به نام «نارنجی» از تلویزیون دولتی ایران شکایت کرده و مدعی شد شبکه سوم سیما در برنامه‌ای با عنوان «به روز» از مطالب این سایت به شکل گسترده‌ای استفاده می‌کند، بی‌آنکه نامی از منبع اصلی بیاورد.
همچنین بازار نرم‌افزار رایانه‌ای در ایران یکی از مغشوش‌ترین بازارهای نرم افزار جهان است. کپی غیرمجاز برنامه‌های نرم افزاری صدها دلاری را می‌توان در ایران تنها به قیمت چند دلار تهیه کرد.
این هرج و مرج به از نرم‌افزارها به بازی‌های رایانه‌ای هم سرایت کرده است. چندی پیش مدیرعامل بنیاد ملی بازی‌های یارانه‌ای در ایران اعلام کرد که عدم رعایت حق کپی رایت بازی‌های رایانه‌ای خارجی به آثار داخلی ضربه می‌زند، چون بازی‌های خارجی به دلیل عدم رعایت کپی رایت در ایران به قیمت پایین‌تر از آثار تولید داخل عرضه می‌شود.
به گفته وی، به علت رعایت نشدن مسائل حقوقی کپی‌رایت، سرمایه‌گذاری و دانش فنی در زمینه بازی‌های رایانه‌ای هنوز آنگونه که باید در کشور شکل نگرفته‌اند. همچنین عدم رعایت کپی‌رایت سبب نبود امنیت شغلی، ورشکستگی شرکت‌ها و فرار مغزها از ایران شده است.
در ایران هر ساله تعداد زیادی از جوانان در زمینه نرم‌افزار فارغ‌التحصیل می‌شوند که به دلیل نبود امنیت شغلی در داخل کشور جذب شرکت‌های تولید نرم‌افزار در خارج از ایران می‌شوند.
در زمینه نرم‌افزار کشور هند مدل خوبی برای ایران است. تنها بعد از گذشت چند سال از تصویب قانون کپی رایت در هند، این کشور به یکی از قطب‌های تولید نرم‌افزار در سطح بین‌المللی تبدیل شده است.
تکثیر غیرقانونی و غیرمجاز آثار موسیقایی نیز سبب شده که فروش این آثار در ایران به گفته اهالی موسیقی به یک سوم کاهش یابد.
مدیر شرکت موسیقی آوای باربد ضمن «جنایت» خواندن کپی بدون اجازه آثار از طریق اینترنت یا در بازار معتقد است که عدد تولید آلبوم‌ها بالا رفته است ولی فروش آنها سیر نزولی را طی می‌کند و این موضوع سبب شده است که نه تولیدکننده‌ها و نه مصرف‌کننده از وضعیت موجود راضی باشند.
نقض کپی‌رایت در حاشیه صنعت سینمای ایران نیز ضربه‌های سنگینی را بر تولید فیلم وارد کرده است. قاچاق فیلم در ایران به هیچ کارگردانی رحم نمی‌کند؛ از «سنتوری» داریوش مهرجویی گرفته تا «اخراجی‌ها» مسعود دهنمکی.
به همین علت است که اهالی سینما نیز با اعتراض به وضع موجود، خواستار پیوستن ایران به قانون کپی‌رایت شده‌اند. به زعم آنان، رعایت کپی‌رایت در شرایط فعلی علاوه بر رونق اقتصاد سینماگران برای سینمای ایران اعتبار می‌آورد.
همچنین دامنه قاچاق فیلم‌ها در سینمای ایران از مرزهای کشور عبور کرده و مقوله نمایش فیلم‌ها به صورت غیرقانونی به شبکه‌های ماهواره‌ای نیز کشیده شده است.
اما شاید نمونه پرونده دزدی هنری فرج‌الله سلحشور، نویسنده و کارگردان «یوسف پیامبر»، برخورد دوگانه جمهوری اسلامی را با مقوله رعایت قانون کپی‌رایت به خوبی نشان دهد.
در حالی که این کارگردان نزدیک به حکومت به کپی فیلمنامه مجموعه «یوسف پیامبر» از اثر شخصی به نام «شهاب‌الدین طاهری»محکوم شده بود، وی به تازگی اعلام کرده که از این اتهام تبرئه شده است.
[inset_right]خبرگزاری نیمه دولتی مهر نیز که صاحب امتیاز آن سازمان تبلیغات اسلامی است، به مصوبه اخیر دولت واکنشی غیرمستقیم نشان داده و نوشته است: «وزارت ارتباطات مجری فیلتر خبرگزاری‌ها شد.»[/inset_right]
اما به تازگی موضوع عدم رعایت کپی رایت در حوزه دیگری هم مطرح شده است؛ حوزه خبر و اطلاع‌رسانی.
طی روزهای اخیر، دولت با ابلاغ یک مصوبه به خبرگزاری‌های داخلی، آنها را به رعایت مقررات جدیدی فراخوانده که درج منابع خبری یکی از آنها است. این موضوع با واکنش خبرگزاری‌ها و رسانه‌ها روبه‌رو شده است. به عنوان مثال مدیر خبرگزاری فارس گفته که این مصوبه پیش‌زمینه سیاسی داشته و مغایر قانون است.
خبرگزاری نیمه دولتی مهر نیز که صاحب امتیاز آن سازمان تبلیغات اسلامی است، به مصوبه اخیر دولت واکنشی غیرمستقیم نشان داده و نوشته است: «وزارت ارتباطات مجری فیلتر خبرگزاری‌ها شد.»
خبرگزاری‌ها می‌گویند که دولت به دنبال «محدود کردن رسانه‌ها منتقد» است و برای همین سعی دارد تا با ملزم کردن خبرگزاری‌ها به درج منابع خبری خود، رسانه‌ها را به روابط عمومی سازمان‌های دولتی تبدیل کند.
دورنمای کپی‌رایت در ایران
در زمینه آینده کپی‌رایت در ایران نمی‌توان به سادگی اظهار نظر کرد. مسئله کپی‌رایت در ایران به دلیل وجود حکومت اسلامی با قوانین شرعی مختلف و گاه متضاد و متناقض درهم آمیخته و فقها می‌گویند که کپی‌رایت باید از صافی اصول فقهی نیز بگذرد.
به گفته واعظی، معاون آموزش و تحقیقات قوه قضائیه آیت‌الله خمینی حق آثار هنری برای هنرمندان را پذیرفته اما به عنوان ملک نپذیرفته است.
به گفته وی، بنیانگذار جمهوری اسلامی در کتاب «تحریر الوسیله» می‌گوید که حاکم جامعه اسلامی از باب حکم ولایی و حکومتی می‌تواند این موارد را در جامعه تثبیت کند.
فقهی شدن کپی‌رایت در ایران، یافتن راه حل را پیچیده‌تر کرده است.
البته هستند کسانی در ایران که سعی می‌کنند این مساله را از دیدگاه فلسفی هم بررسی کنند.
به عنوان مثال رضا داوری اردکانی در گفت‌وگویی با اشاره به این موضوع گفته است که بسیار مهم است که ابتدا برایمان روشن شده باشد که اثر هنری و ادبی و علمی چگونه مال شده است؟ برای پاسخ دادن به این پرسش باید از آنچه فیلسوفان از زمان سقراط تاکنون گفته‌اند و از آنچه در شرایع و قوانین حقوق کشورها و اقوام آینده خبر داشت.
همچنین موضوع کپی‌رایت را باید با توجه به شرایط اقتصادی ایران نیز تحلیل کرد. وجود تحریم‌های بین‌المللی همچنان معضل بزرگ و حل ناشده‌ای برای کپی‌رایت در ایران باقی مانده است. منزوی بودن ایران در جامعه بین المللی و تحریم این کشور سبب شده که بسیاری از شرکت‌های خارجی و سایت‌های بزرگ اینترنتی قادر به سرویس‌دهی در ایران نباشند. این امر زمینه تکثیر غیرقانونی آثار را فراهم می‌کند.
و در نهایت از نظر روانشناسانه نیز به نظر می‌رسد روحیه اغلب مردم هنوز با رعایت کپی‌رایت سازگار نشده است. تمایل شدید ایرانیان به کپی آثار، قبح این عمل را تا حدود زیادی از بین برده و هستند کسانی که رعایت حقوق مؤلف را توقعی بی‌جا می‌دانند.
