در میان رویدادهای مختلف فرهنگی در ایران، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، مهمترین رویداد به شمار می‌رود؛ با این حال، این نمایشگاه از آغاز تاکنون، فراز و نشیب‌هایی داشته و بسته به سیاست‌های فرهنگی هر دولت، دچار قبض و بسط شده است.

امسال بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، که اولین نمایشگاه در دوران حسن روحانی محسوب می‌شود، درحالی با شعار “بهشت دانایی در ضیافت کلمات” کار خود را آغاز کرد که با انبوهی از مشکلات به جا مانده از دوره‌های پیشین روبه‌رو بود.

همچنین این نمایشگاه علاوه بر مشکلات، باید به امیدواری‌هایی پاسخ می‌داد که با پیروزی حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری سال گذشته، در اهالی فرهنگ و کتاب نیز پدید آمده بود.

در چنین شرایطی، دولت حسن روحانی به خوبی می‌دانست که چه وظیفه سنگینی در زمینه برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به عنوان ویترین فعالیت‌های فرهنگی ایران بر عهده دارد.

در همان ماه‌های آغازین کار دولت یازدهم که تغییر مدیران کشور آغاز شد، علی جنتی، وزیر ارشاد، حکم رییس نمایشگاه کتاب سال ۹۳ را که در آخرین روزهای دولت احمدی‌نژاد صادر شده بود، لغو کرد و عباس صالحی، معاون فرهنگی خود را با حفظ سمت به عنوان رییس جدید این نمایشگاه برگزید.

این اقدام اگرچه برحسب ضرورت مدیریت جدید صورت گرفت، اما شاید نماد پایان دوران استیلای سیاست فرهنگی محمود احمدی‌نژاد بر نمایشگاه کتاب بود؛ دورانی که در این زمینه خاص چندان خوشایند نبود.

معضل مکان نمایشگاه

سیاست‌های غیراصولی احمدی‌نژاد در عرصه فرهنگ از همان ابتدای ریاست‌جمهوری‌اش در چگونگی مدیریت نمایشگاه کتاب تهران، خود را پدیدار کرده بود. او بود که به صراحت در اولین نمایشگاه کتاب دوران خود گفت که باید مکان نمایشگاه تغییر یابد، بدون آنکه جایگزین مناسبی برای آن درنظر گرفته شود.

نمایشگاه کتاب به دستور شخص احمدی‌نژاد از محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران به مصلای این شهر منتقل شد و تا امروز همچنان این مکان به معضلی حل‌ناشدنی باقی مانده است. در واقع مکان نامناسب نمایشگاه، اولین میراث محمود احمدی‌نژاد برای دوران پس از خود بود.

اگرچه پیش از تغییر دولت، تلاش‌هایی برای انتقال نمایشگاه کتاب به “باغ کتاب” صورت می‌گرفت، اما این تلاش‌ها در قالب انتشار چند خبر باقی می‌ماند.

علی‌اکبر اشعری، مدیر باغ کتاب تهران، در شهریورماه سال گذشته (۹۲) گفت که نمایشگاه کتاب سال ۹۳ در مصلای تهران برگزار می‌شود، به این ترتیب دولت جدید باید خود را برای حل دیگر مشکلات نمایشگاه آماده می‌کرد.

با این حال، احمد مسجدجامعی، رییس شورای اسلامی شهر تهران، در جریان بازدید از نمایشگاه کتاب امسال ابراز امیدواری کرده که “مجموعه شهر آفتاب” برای برپایی نمایشگاه کتاب سال آینده به بهره‌برداری برسد.

با این که به گفته مسجدجامعی در مجموعه شهر آفتاب مواردی نظیر دسترسی به فرودگاه و گمرک مورد توجه قرار گرفته، اما با توجه به اظهارنظرهای مشابه طی سال‌های اخیر، به طور قطعی نمی‌توان درباره محل برگزاری نمایشگاه سال آینده اظهار نظر کرد.

محدودیت برای ناشران و کتاب‌ها

شرایط نامناسب مصلی که از اساس برای برگزاری نمایشگاه کتاب تهران ساخته نشده، تنها معضل و حدودیت این نمایشگاه نیست.

شاید حضور عادلانه ناشران در نمایشگاه کتاب تهران و عدم جلوگیری از عرضه کتاب‌ها در این نمایشگاه، مهم‌ترین دغدغه نزد اهالی کتاب باشد.

آنچه در دولت احمدی‌نژاد سابقه داشت و هر سال افزایش پیدا می‌کرد، تعلیق ناشران مستقل بود: روزنه، چشمه، کتاب روشن، روشنگران و مطالعات زنان، طرح نو، تیمورزاده، حیان، امیدفردا، رسم، اباصالح، جیحون، آهنگ دیگر، گام نو، بقعه، و صمدیه، از جمله ناشرانی بودند که از نمایشگاه سال گذشته حذف شدند.

علی‌رغم این که دولت احمدی نژاد تلاش می‌کرد در ماه‌های پایانی، خود را منزه جلوه دهد، اما لکه محرومیت این ناشران از نمایشگاه همچنان بر دامن آن دولت باقی ماند.

اگرچه علی جنتی سعی کرد این مشکل را تاحدودی رفع کند. وی اوایل امسال در این زمینه گفت: «برای حضور قانونی ناشران در نمایشگاه کتاب هیچ ممنوعیتی نداریم.»، اما عباس صالحی، رییس نمایشگاه کتاب تهران گفت: «ناشرانی که در ۶ ماه گذشته از آنها رفع تعلیق شده است، به دلیل به حد نصاب نرسیدن تعداد آثاری که در این مدت منتشر کرده‌اند، کماکان در نمایشگاه کتاب تهران غایب هستند.»

مشکلات متعدد دیگری که صنعت نشر ایران با دولت احمدی‌نژاد در زمینه برگزاری نمایشگاه کتاب داشت، شامل غرفه‌دهی نامتوازن به ناشران، تعطیلی برخی از آن ها و محرومیت برخی دیگر از نمایشگاه، در کنار جمع‌آوری صدها کتاب از بخش داخلی و خارجی بود.

با این حال، بی‌انصافی است اگر بگوییم همه این مشکلات مختص آن دولت بود. به عنوان نمونه جمع‌آوری کتاب‌ از نمایشگاه، در همه دولت‌ها از دولت محمد خاتمی گرفته تا دولت کنونی حسن روحانی وجود داشته و ادامه دارد.

اگر در نمایشگاه سال گذشته جمع‌آوری کتاب‌هایی از صادق هدایت و فروغ فرخزاد و حتی کتاب‌های عامه‌پسند خبرساز شدند، امسال نیز رسانه‌های ایران خبر دادند که تاکنون ۱۲ عنوان کتاب که عمدتا در بخش ناشران عمومی بوده و «غیرمجاز بوده‌اند و مجوز چاپ نداشتند یا اعلام وصول نشده‌اند» از نمایشگاه جمع‌آوری شدند.

یکی از کتاب‌هایی که جمع‌آوری شد کتاب “دوران بعد از باران، قبل از تبعید” سروده سیدمهدی موسوی، شاعری بود که چندی پیش به اتهامی نامشخص بازداشت شد.

کمیته روابط عمومی نمایشگاه کتاب تهران در این زمینه با صدور اطلاعیه‌ای نوشت: «با توجه به نظارت های کمیته نظارت و ارزشیابی محتوایی بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، از فروش این کتاب نیز که مجوز پخش (اعلام وصول دبیرخانه دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی) را دریافت نکرده، جلوگیری به عمل آمده است.»

همچنین دو شرکت خارجی و ۱۳ ناشر داخلی از حضور در نمایشگاه‌ کتاب منع شدند و برخی دیگر از ناشران نیز یا توبیخ شدند یا تخلفشان در پرونده آنها درج شده یا کتاب‌های آنها جمع‌آوری شده است.

با این حال در زمینه جمع‌آوری کتاب از نمایشگاه، اوضاع کمی پیچیده‌تر است؛ به این معنی که اگر دولت بخواهد گشایشی صورت دهد، ارگان‌های محافظه‌کار نظام مانع آن خواهند شد.

به عنوان نمونه، اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس در بازدید خود از بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، از محتوای برخی از کتاب‌های منتشر شده «ابراز نگرانی کردند» و در حوزه‌های مختلف «تذکراتی» به مسؤولان نمایشگاه دادند.

نمایشگاه متاثر از شرایط اقتصادی

باید در نظر گرفت که شرایط اقتصادی کنونی ایران بر نمایشگاه کتاب نیز تأثیرگذار بوده است.

خبرگزاری ایلنا در گزارشی که درباره وضعیت نمایشگاه امسال منتشر کرد، آورده: «در نمایشگاه بیست و هفتم، هزینه غرفه‌بندی براساس تعرفه‌های جدیدی محاسبه شده است که تا ۲۵۰ درصد نسبت به‌سال گذشته افزایش نشان می‌دهد.»

به نوشته این خبرگزاری، این افزایش در مقایسه با نرخ‌های ثابت سال‌های گذشته، «تکان‌دهنده» بوده است.

همچنین این گرانی برای مشتریان کتاب نیز وجود دارد. با این حال، بر اساس گزارش گزارشگر سایت کلمه، قیمت‌ها امسال بالا رفته، اما نسبت به افزایشی که سال قبل داشت کمتر بوده است.

به غیر از بخش ناشران داخلی، در شرایطی که تحریم‌های بین‌المللی همچنان علیه ایران اعمال می‌شود، بدهی دولت ایران به ناشران خارجی، بخش بین‌المللی نمایشگاه کتاب تهران را تحت تاثیر خود قرار داده است.

بر اساس گزارش‌های منتشر شده، بدهی دولت‌ به ناشران خارجی حدود شش میلیون یورو بوده که دولت برای پرداخت آن با مشکل مواجه بود.

اوضاع در بخش بین‌المللی چنان حاد شد که خبرگزاری ایلنا در گزارشی نوشت که «میزبان خوبی برای ناشران خارجی نیستیم».

به نوشته این خبرگزاری بخش عربی نمایشگاه بی‌رونق‌تر از همیشه است، زیرا ناشران معروفی مانند دارالساقی، الفارابی، دارآلاداب و دارالشروق به علت محدودیت‌هایی که برای ناشران عرب اعمال شده و پایین آمدن قدرت خرید مردم؛ ترجیح داده‌اند به تهران سفر نکنند، زیرا این سفر برایشان فقط هزینه تراشیدن است.

افغانستان؛ مهمان ناخوانده

یکی از تفاوت‌های نمایشگاه امسال با نمایشگاه‌های سال‌های پیشین، داشتن «مهمان ویژه» بود، اما با این مهمان چنان برخورد شد که گویی “مهمان ناخوانده” بود.

امسال افغانستان به عنوان مهمان ویژه در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران اعلام شد، و طبق آمارهای رسمی، نزدیک به ۲۰ ناشر و ۴۰ کتابفروش از سراسر افغانستان به ویژه از شهرهای کابل،‌ قندهار،‌ مزار شریف، هرات، جلال‌آباد و غزنی در بیست‌ و هفتمین دوره نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، تازه‌های نشر خود را عرضه کردند.

اما، این بر اساس برخی خبرها، نمایشگاه کتاب تهران چندان آداب میزبانی را در مورد این مهمان ویژه رعایت نکرد. به عنوان نمونه، ناشران افغان که با آثار فارسی‌زبان در نمایشگاه کتاب تهران حضور یافتند از قرار گرفتن غرفه‌هایشان در میان آثار ناشران غیرفارسی زبان چندان رضایتی نداشتند و بیشتر مایل بودند در کنار ناشران ایرانی و فارسی‌زبان در نمایشگاه کتاب تهران حضور یابند.

محمد حسین محمدی نویسنده و ناشر افغانستانی در این زمینه گفته که ایران بیشتر نگران کتاب‌هایی است که از افغانستان وارد این کشور می‌شود٬ زیرا به گفته او این کتاب‌ها به زبان فارسی است و مستقیم در دسترس خواننده قرار می‌گیرد.

بر اساس گزارش یک خبرگزاری افغانستان، غرفه‌های ناشران افغانستان و پاکستان در بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران٬ خالی بودند و هیچ کتابی حتی در دومین روز این نمایشگاه در این غرفه‌ها چیده نشده بود.

همچنین محموله‌های کتاب‌های افغانستان و پاکستان در گمرک‌های ایران توقیف شد. علت توقیف کتاب‌های این دو کشور را ̎شایبه̎ وجود کتاب‌های ضد شیعی و مخالف منافع ملی ایران اعلام کردند.

گشت ارشاد در نمایشگاه کتاب

این گزارش در زمینه وجود گشت ارشاد در نمایشگاه کتاب که طی سال‌های اخیر به یکی از معضلات حاشیه‌ای نمایشگاه تبدیل شده نیز نوشته است: «پارسال وجود پلیس، گشت ارشاد، ون‌های پلیس و… در نمایشگاه خیلی بیشتر بود. تعداد زیاد ماشین‌های پلیس پارک شده در قسمت شمالی مصلی، هر بیننده‌ای را شوکه می‌کرد. تعداد زیاد پلیس‌های وظیفه که در گوشه و کنار محوطه گعده می‌کردند، صحنه‌های کمیکی خلق کرده بود. خوشبختانه امسال پلیس در حد معقول‌تری در نمایشگاه حضور دارد. شاید امسال نمایشگاه از آن فضای امنیتی و آن جو رعب و وحشت فاصله گرفته باشد.»

این درحالی است که سایت تابناک در همان روزهای آغازین نمایشگاه نوشت: «همزمان با آغاز بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران ماموران گشت ارشاد در ورودی‌های مصلای تهران حاضر شده و به برخی مراجعه‌کنندگان به نمایشگاه تذکر می‌دهند.»

حضور گشت ارشاد در بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران در حالی به چشم می‌‌آید که رییس جمهور ایران در افتتاحیه این نمایشگاه گفته بود: «صاحبان فرهنگ ما نیاز به ارشاد و گشت ارشاد ندارند.»

صادق زیباکلام، استاد دانشگاه با بیان این که «گشت ارشاد به ابزار اعمال قدرت در حوزه‌های دیگر تبدیل شده»، در این زمینه گفته است: «بخشی از جریان اصولگرا هر چه از انتخابات ۲۴ خرداد فاصله می‌گیریم حافظه‌اش کمتر می‌شود و یادش می‌رود که حامیانشان ۴ میلیون نفر بوده‌اند. این گروه می‌خواهند به روحانی نشان دهند که انتخابات و ۱۹ میلیون رای او تعیین کننده نیست و می‌خواهند نشان دهند که زورشان بیشتر است؛ بنابراین گشت ارشاد را به نمایشگاه؛ پشت بام خانه مردم و حتی کلاس درس استاد دانشگاه و همه جا می‌برند.»

نمایشگاهی که نمایشگاه نیست

اما صرف نظر از چنین محدودیت‌ها و مشکلاتی، بسیاری معتقدند که نمایشگاه کتاب تهران از ابتدا تاکنون منطبق بر اصول نمایشگاهی نبوده است.

آنچه همواره درباره نمایشگاه کتاب تهران به عنوان نکته مثبت یاد می‌شود، تعداد زیاد بازدیدکنندگان در مقایسه با نمونه‌های خارجی است، اما آمار بالای بازدیدکنندگان که مدیران نمایشگاه نیز به آن افتخار می‌کنند، چندان جای افتخار ندارد.

به عبارت دیگر، این امر نشانگر وجود معضلات دیگری نظیر عدم پخش مناسب کتاب در ایران و نبود پراکندگی کتاب‌فروشی‌ها در سراسر شهرهای ایران است.

سال‌ها است که بسیاری از اهالی کتاب می‌گویند که نمایشگاه کتاب تهران باید به سمت تقویت وجوه نمایشگاهی خود، نظیر ارتباط نویسندگان با مخاطب، ارتباط ناشران با یکدیگر و برگزاری نشست‌ها و کارگاه‌های تخصصی برود.

آن چه تاکنون وجود داشته به جای “نمایشگاه کتاب”، “فروشگاه بزرگ کتاب” بوده که تخفیف ویژه‌اش آن را شلوغ‌تر کرده است.

فقدان یک استراتژی‌‌ مشخص برای برگزاری نمایشگاه کتاب، کمک چندانی به صنعت نشر ایران نمی‌کند؛ شاهد این مدعا، ادامه داشتن مشکلات و ضعف صنعت نشر پس از این نمایشگاه است؛ مشکلاتی نظیر شمارگان پایین کتاب‌ها، عدم رعایت حقوق مولف، عدم آشنایی با نویسندگان جهان، قطع ارتباط با ناشران خارجی و …