بی‌شک در فرش راه حل بحران سوریه، نخ روسی برجسته‌تر خواهد بود… موسکو گذرگاهی ناگزیر به سوی هر راه حل دائمی در سوریه

غسان شربل

بافتن راه حل سیاسی در سوریه به تلاش‌هایی طاقت‌فرسا و خلاق نیاز دارد در حد معجزه تا بتواند به موفقیت برسد. گفت‌وگوهایی سخت و فشارهایی سنگین و معاملاتی پیچیده. درهم تنیده شدن نقش‌های اطراف درگیر و سوابق کهنه و نو نشان می‌دهند ما با یکی از پیچیده‌ترین بحران‌هایی روبه‌رو هستیم که جهان در دوران اخیر به خود دیده‌است.
اگر یکی از اطراف درگیر می‌توانست با زدن ضربه نهایی و تحمیل راه حل خود، پیروزی‌اش را اعلام کند، بدون شک وضعیت فرق می‌داشت. اگر بتوان طرف روس را بازیگر اول این صحنه پیچیده نامید، سخت می‌توان آن را تنها بازیگر دید. روی زمین شرکایی دارد که باید منافع آنها را در نظر داشت، دیگر اینکه پرونده سوریه یکی از مطرح‌ترین پرونده‌ها بر میز روابطش با غرب است به خصوص با ایالات متحده. سوریه پایگاه مهمی در انقلابی است که ولادیمیر پوتین علیه تنها ابرقدرت راه انداخت. اما رسیدن به این باور که کرملین به پیروزی کامل در سوریه فکر می‌کند حتی به قیمت از دست دادن رابطه‌اش با اسرائیل و ترکیه و غرب، کمی عجولانه به نظر می‌رسد. محاسبات پوتین پیچیده‌تر از حد و اندازه‌های صحنه سوریه است.
بدون شک نخ روسی در تار و پود فرش سوری برجسته‌تر خواهد بود. مسکو گذرگاه ناگزیر به سوی هر راه حل دربحران سوریه است و این چیزی است که مطمئناً مشاور امنیت ملی آمریکا جان بولتن و فرستاده سازمان ملل دی‌مستورا که آماده ترک صحنه می‌شود، خوب می‌دانند. نخ روسی کافی نیست چرا که مسکو قصد و توان تحمل بار بازسازی سوریه را ندارد. بعید به نظر می‌رسد کشورهای غربی قصد مشارکت در بازسازی سوریه را داشته باشند اگر نقش‌شان عبارت بشود از جلا دادن پیروزی روسی در آنجا و عادی ساختن اوضاع سوریه. سوریه‌ای که زیر چتر روسیه زندگی می‌کند بی آنکه نفوذ ایران که به کمک ملیشیایش مانع از سقوط نظام سوری شد، برچیده شود.
راه گریزی از نخ روسی نیست، اما نخ آمریکایی نیز لازم است. آمریکا در شرق سوریه حضور نظامی دارد و اخیراً فشار برگروه‌های مسلح ایرانی را بیشتر کرده تا از خاک سوریه عقب‌نشینی کنند. فشارهای آمریکا در هفته اول ماه آینده چند برابر می‌شوند وقتی که واشینگتن «بی‌رحمانه‌ترین تحریم‌ها» را علیه تهران بازمی‌گرداند، هر چند تهران همچنان حجم مشکلاتی که اقتصادش از آنها رنج می‌برد را پنهان می‌کند.
فرش راه حل سیاسی درسوریه همچنین به نخ‌های اروپایی، ترکی، ایرانی، عربی و نخ اسرائیلی حداقل از جهت چینش امنیتی نیاز دارد.
در جستجوی تار و پود این فرش می‌توان نشست چهارجانبه استانبول که با حضور رهبران روسیه، فرانسه، آلمان همچنین رئیس کشور میزبان برگزار شد را مدنظر داشت. نشست به تشکیل کمیته تهیه قانون اساسی سوریه فراخواند تا در پایان سال با ارائه راه حل‌های نهایی گردهم آیند. شرکت کنندگان بر ضرورت ایجاد شرایط بازگشت امن و داوطلبانه پناهندگان، تسهیل ارسال کمک‌های انسانی به این کشور، آتش‌بس دائمی و ادامه مبارزه با نیروهای افراطی تأکید داشتند. بدون شک برگزاری این نشست ضرورت وجود شرکا را هر چند با نسبت‌های متفاوت نشان داد. پوتین به مشارکت اروپایی نیاز دارد تا چتری برای راه حل بازکند، مشارکتی که ممکن است مدخلی برای پیوستن آمریکا به زیر این چتر باشد. ترکیه نیز به شرکای اروپایی نیاز دارد تا نقشش را تقویت کند و توازنی از جهتی با نقش ایرانی و از جهت دیگر با نقش روسی برقرار کند. فرانسه و آلمان خواهان مشارکتند تا نشان دهند اروپا پس از تصمیم بریتانیا برخروج از اتحادیه و ایما و اشاره ایتالیا و چند کشور دیگر به سرکشی علیه روح اتحادیه و مقرراتش، هنوز نقشش را از دست نداده‌است.
دیداری سریع در استانبول کافی نیست تا تفاوت در محاسبات را از بین ببرد. کنفرانس مطبوعاتی پس از نشست پرده از اختلافات برداشت. آنگلا مرکل تأکید کرد در بحران سوریه راه حل نظامی وجود ندارد. او اظهار کرد «درپایان این راه حل سیاسی باید انتخاباتی آزاد برگزار شود و همه سوری‌ها از جمله کسانی که در خارج ساکنند باید شرکت کنند». رئیس‌جمهوری ایمانوئل مکرون سخنان صدراعظم آلمان را تأیید کرد و از روسیه خواست «فشاری بسیار روشن به نظام سوری وارد کند». پوتین نیز بر مبارزه با تروریسم تأکید کرد و اظهار امیدواری که ترکیه کار ایجاد منطقه عاری از سلاح در ادلب را به زودی به پایان برساند. رئیس‌جمهور رجب طیب اردوغان گفت: «مردم سوریه در داخل و خارج» اند که سرنوشت رئیس بشار اسد را تعیین می‌کنند و بر مبارزه با «تروریست‌ها» در شمال سوریه تأکید کرد. او به گروه‌های کرد اشاره می‌کرد.
حاصل نشست استانبول امروز باید بر میز جلسه «گروه کوچک» در لندن حاضر باشد. گروهی شامل آمریکا، فرانسه، بریتانیا، آلمان، سعودی، اردن، مصر و به‌طور طبیعی دی مستورا نیز حاضر خواهد بود. تلاش برای کنار هم چیدن نخ‌های ضروری در دیدارهای دیگر از جمله نشست آینده پوتین و ترامپ در حاشیه جشن‌های فرانسه به یاد جنگ جهانی اول ادامه می‌یابد. احتمال داده می‌شود، در پرتو نتایج سفر بولتون به مسکو پرونده سوری برجستگی خاصی خواهد یافت. گفت‌وگوی روسی-امریکایی ادامه دارد و دعوت ترامپ از پوتین برای سفر به واشینگتن براین مسئله تأکید می‌کند، هر چند به نظر می‌رسد بُعد چینی در این دعوت حضور دارد. همین پرونده وقتی دی مستورا روز ۱۹ نوامبر آخرین خلاصه‌اش را در شورای امنیت ارائه می‌کند و از نتایج تلاش‌هایش برای راه حل سیاسی و ناکامی‌اش در قانع ساختن دمشق به تسهیل تشکیل کمیته قانون اساسی خواهد گفت.
بافتن تار و پود فرش سوری چندان آسان نیست. مقدمه چینی برای نزدیک کردن دو مسیر سوچی و ژنو به همدیگر کافی نیست. نظام سوری در دوره ضعف امتیازی نداد، حالا و بعد از اینکه معادلات روی زمین به نفعش تغییر کرده چگونه امتیاز بدهد؟ موضع ایران که خودش را برای دور جدیدی از فشارهای غیرعادی آمریکایی آماده می‌کند، چطور؟ آیا پوتین موفق می‌شود از ایران آنچه را تنیدن نخ‌های آمریکایی و اروپایی را در فرش سوری توجیه می‌کند، به دست آورد؟
ما با بحرانی بسیار پیچیده در ابعاد داخلی، منطقه‌ای و جهانی روبه روهستیم. راه حل نیاز به فشار و شکیبایی و آماده‌سازی اوراق و امضای توافقات بزرگ نیاز دارد؛ می‌توان گفت چیزی در حد معجزه.