عبدالمحمد آیتی در اردیبهشت ۱۳۰۵ هجری شمسی در بروجرد لرستان به دنیا آمد
درهم آمیختگی دو زبان فارسی و عربی به حدی است که با وجود اختلاف‌های بنیادین، بسیار از یکدیگر تأثیر پذیرفته و به هم نزدیک شده‌اند.
همچنین سابقه ارتباط دو فرهنگ عرب و پارسی که در نهایت به آمیختگی زبان‌ها انجامیده، آن‌قدر دور است که برخی ایران‌شناسان معتقدند زمان پیدایش زبان فارسی نه به سده‌های نخستین پس از اسلام، بلکه به چند سده پیش از آن بازمی‌گردد و در واقع این زبان عربی است که واژه‌های پارسی را خیلی پیش از هجوم اعراب به ایران پذیرفته است.
شواهدی بر این ادعا هم در بررسی ادب و به ویژه شعر عرب در دوران پیش از اسلام ذکر می‌شود، از جمله اشعار «ابوبصیر» شاعر عرب که یک سده پیش از هجرت متولد شده و در اشعارش نه تنها واژه‌های پارسی را می‌توان یافت بلکه نمونه‌هایی از تمثیلات و تشبیهات مختص فرهنگ ایرانی هم در آن دیده می‌شود.
اینکه عربی از فارسی تأثیر گرفته یا برعکس، آن چنان اهمیت ندارد که لزوم شناخت دو فرهنگ از یکدیگر؛ و این شناخت به دست نمی‌آید مگر با آموختن زبان و انتقال فرهنگ به وسیله ترجمه آثار دو فرهنگ.
در سال‌های گذشته به ویژه در سه دهه اخیر با اینکه تعداد مترجمان عربی به فارسی افزایش یافته و ایرانیان با آثار نویسندگان عرب زبان آشنا شده‌اند، اما هنوز اشتیاقی که برای ترجمه آثار غربی در ایران وجود دارد، در مورد ادبیات عرب دیده نمی‌شود.
توجه و اشتیاقی که مترجمان برای ترجمه ادبیات فرانسه و انگلیسی و حتی روسی دارند، در مورد زبان عربی دیده نمی‌شود. این را از تعداد مترجمان جدی آثار ادبیات عرب و مقایسه آن با دیگر مترجمان به خوبی می‌توان دریافت.
این در حالی است که زبان عربی با چیزی نزدیک به چند صد میلیون نفر که به این زبان می‌خوانند و می‌نویسند، با گستره فرهنگی وسیع در بیش از بیست کشور و با وجود همسایگان عرب ایرانی‌ها، قابلیت‌های بسیاری برای ترجمه به فارسی و انتقال فضای فکری و اندیشه دنیای عرب برای فارسی‌زبان‌ها دارد.
از این گذشته، وضعیت ترجمه آثار فارسی به عربی از این هم بدتر است؛ یعنی تعداد آثاری که از فارسی به عربی برگردانده می‌شود، از همان آثار عربی که به فارسی برگردانده شده هم کمتر است.
هرچند بعد از انقلاب ایران با موجی که ایجاد شد، تعداد زیادی از آثار کلاسیک ادبیات عرب به ویژه در حوزه شعر در سال‌های گذشته ترجمه شده است.
آثار نویسندگانی مانند «جبران خلیل جبران» یا «نجیب محفوظ» از این نمونه است، هرچند برخی از این آثار به جای عربی از زبان‌های دیگری به ویژه انگلیسی به فارسی برگردانده شده‌اند.
با این وضعیت، وجود مترجمانی که به طور جدی ادبیات عرب و فارسی را بشناسند و در این زمینه کار کنند، بسیار ارزشمند است؛ عبدالمحمد آیتی که هفته گذشته بیستم شهریور ماه در ۸۷ سالگی درگذشت از جمله این افراد بود.
آیتی از جمله افرادی بود که به جز ادبیات فارسی و عربی، بر آثار دینی هم تسلط ویژه‌ای داشت و ذوق و توانایی او باعث شد که ترجمه‌های او از قرآن، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و آثار نویسندگان عرب با چاشنی قلم توانای او خواندنی‌تر شود.
آثار این پژوهشگر، مترجم و نویسنده از فلسفه تا تاریخ و از ادبیات فارسی تا ادبیات عرب را دربرمی‌گیرد و شامل بیش از ۵۰ کتاب می‌شود.
از آثار برجسته او جز ترجمه قرآن و نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه، به تاریخ ۷ جلدی ابن خلدون و تاریخ دولت اسلامی در ۵ جلد می‌توان اشاره کرد. همچنین تاریخ ابن خلدون را از شاهکارهای او در حوزه ترجمه می‌دانند.
به جز این تحریر تاریخ وصاف، آمرزش ابوالعلاء معری، شرح و ترجمه معلقات سبع از جمله آثار برجسته او در حوزه ترجمه است.
اما آیتی از ادبیات مدرن عرب هم غافل نبود؛ آثار نویسندگان مدرن عرب را خوب می‌شناخت و برخی از آنها را به فارسی برگردانده بود.
ترجمه نمایشنامه‌های «توفیق حکیم»، نمایشنامه‌نویس مصری از جمله این آثار است.
انتشار ده‌ها مقاله ارزشمند در کنار کار تالیف و ترجمه او را به یکی از نویسندگان، مترجمان و محققان برجسته تبدیل کرده بود.
خودش جایی گفته بود الفبا را با قرآن‌آموزی آموخته و بعد از آن در کنار آموزش در مدارس معمولی، تحصیل در مدرسه طلاب و شاگردی آیت‌الله بروجردی را هم ادامه داد ، همان جا صرف و نحو عربی را آموخت و با ادبیات عرب آشنا شد.
آیتی از جمله آخرین بازماندگان نسل مترجمان و نویسندگانی است که ادبیات هر دو زبان فارسی و عربی را به خوبی می‌شناخت.
این آشنایی باعث شد تا نه تنها آثار کلاسیک و مدرن عربی را با زبان و قلمی شیوا به فارسی برگرداند، بلکه آثاری هم در حوزه ادبیات فارسی تالیف کرده است.
کتاب «شرح منظومه مانلی» و «در تمام طول شب» او از جمله آثار معتبر در شناخت شعر نیما یوشیج است.
با وجود اینها، به گفته ادیبان هم نسلش و آنها که بعد از او وارد عرصه نویسندگی و ترجمه ادبیات عرب به فارسی شده اند، آیتی اگر همه اینها را هم نمی‌نوشت، با ترجمه قرآن خدمت بزرگی به ایرانیان کرده است.
ترجمه قرآن به قلم آیتی، خواندن و درک مفاهیم این کتاب آسمانی مسلمانان را که به قول خود آیتی کتابی شاعرانه است، ساده و شیرین کرده است؛ چیزی که در بسیاری از ترجمه‌های قرآن به زبان فارسی دیده نمی‌شود.
