اگر چه سوریه در ۳۵ سال گذشته متحد سیاسی اصلی ایران در جهان عرب بوده است، اما هم اکنون این عراق است که در مجموع روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی، شریک اصلی ایران در جهان عرب محسوب می شود.
در سطح سیاسی، دولت تحت کنترل شیعیان در عراق، جمهوری اسلامی ایران را متحد راهبردی خود می داند . در سطح اقتصادی، عراق مهمترین شریک تجاری منطقه ای ایران پس از امارات متحده عربی است. در سطح فرهنگی ، ایران و عراق روزانه شاهد یکی از بزرگترین حجم جابجایی های گردشگران مذهبی در جهان هستند .
دولتی با اکثریت شیعه: متحد ایران در بغداد
پس از تشکیل کشور عراق در اوایل در قرن بیستم، هیچگاه دولت های ایران و عراق متحد سیاسی یکدیگر نبودند و حتی در اکثر اوقات دشمن یکدیگر به شمار می رفتند. در دوران استقرارحکومت پهلوی در ایران، درگیری های نظامی محدود و مرزی دو کشور یکی از ویژگی های اصلی روابط تهران-بغداد بود و لشگرهای مهم ارتش ایران به سوی مرز عراق آرایش نظامی گرفته بودند.
پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ نیز روابط خصمانه طرفین سرانجام به شروع جنگی هشت ساله بین این دو کشور منجر شد که طولانی ترین جنگ منطقه ای در خاورمیانه به شمار می رود. پس از پایان جنگ، علیرغم پذیرش مجدد عهدنامه مرزی ۱۹۷۵ از سوی صدام حسین رییس جمهور وقت عراق، روابط دو کشور همچنان در وضعیت نه جنگ و نه صلح باقی ماند و عراق میزبان یکی از مهم ترین گروه های مسلح مخالف حکومت جمهوری اسلامی یعنی سازمان مجاهدین خلق بود.
با این وجود، سرنگونی صدام حسین در حمله سال ۲۰۰۳ آمریکا موجب تشکیل حکومتی در عراق شد که در تمامی ۱۱ سال بعد، شیعیان مهمترین نقش را در دولت و پارلمان آن داشته و دارند. رقابت سیاسی شیعیان با کردها واهل سنت به تدریج باعث شد که ایران در این ۱۱ سال به متحد اصلی شیعیان عراق تبدیل شود؛ رابطه ای که هنوز نیز ادامه دارد.
سال ۱۳۹۲: تداوم حملات به اردوگاه های محل سکونت مجاهدین خلق
جمهوری اسلامی ایران طی دوران پس از سقوط صدام حسین همواره خواهان خروج نیروهای سازمان مجاهدین خلق از عراق بوده است.خواسته ای که در سال ۱۳۹۲ نیز تکرارشد . در درون حکومت عراق، اکثر مقامات شیعه از این درخواست ایران حمایت کرده و می کنند و برخی از گروه های عرب سنی نیز مخالف آن بوده و هستند. در کنار تداوم این موافقت ها و مخالفت ها ، سال ۱۳۹۲را می توان سال تشدید حملات مسلحانه به اردوگاه های محل سکونت مجاهدین خلق در دو اردوگاه اشرف و لیبرتی (آزادی) در عراق دانست.
در شهریور ۱۳۹۲ در حالی که دولت عراق بر تخلیه اردوگاه اشرف اصرار می ورزید، درگیری مسلحانه بین ارتش عراق و مجاهدین باعث کشته شدن ۵۲ نفر از اعضای این سازمان در محل این اردوگاه شد. سپاه پاسداران ایران از این حمله ستایش کرد که با انتقاد آمریکا مواجه شد. کمی پس از تعطیلی این اردوگاه و انتقال اعضای باقیمانده مجاهدین خلق به اردوگاه لیبرتی، این اردوگاه نیز در دی ماه ۱۳۹۲ هدف حمله مسلحانه قرار گرفت و سه تن دیگر از اعضای مجاهدین کشته شدند. هم اکنون در حالی که دولت های ایران و عراق همچنان بر ضرورت خروج مجاهدین خلق از عراق تاکید می کنند سازمان ملل نیز خواهان رعایت حقوق انسانی اعضای این سازمان شده و از سوی دیگر خواهان کمک سایر کشورها برای انتقال مجاهدین به سایر کشورها شده است. یکی از کشورهایی که برای این کار اعلام آمادگی کرده است، آلبانی در اروپای شرقی است.
روابط ۱۲میلیارد دلاری
طی ۱۰ سال پس از سقوط حکومت صدام حسین، عراق به یکی از بزرگترین شرکای تجاری ایران تبدیل شده است.
رستم قاسمی وزیر نفت پیشین ایران و دبیر کنونی ستاد توسعه روابط اقتصادی ایران و عراق می گوید عراق در حال حاضر دومین شریک تجاری ایران به شمار می‌رود و حجم مبادلات تجاری دو کشور در سال ۱۳۹۱ بالغ بر ۱۱ میلیارد دلار بوده است. به گفته مقامات عراقی این مبادلات در سال ۲۰۱۳ میلادی یعنی از دی ماه سال ۹۱ تا دی ماه سال ۹۲ به ۱۲ میلیارد رسید که بالاترین حجم روابط در تاریخ مبادلات تجاری دو کشور به شمار می رود.
علی موسوی مشاور نخست وزیر عراق نیزاعلام کرده است که انتظار می رود حجم این مبادلات به زودی به ۱۵ میلیارد دلار برسد. سازمان توسعه تجارت ایران در خرداد سال ۱۳۹۲ خورشیدی با اعلام اینکه عراق بزرگترین وارد کننده کالاهای ایرانی است، تاکید کرد حجم صادرات کالاهای ایرانی به عراق نسبت به سال ۱۳۹۱ نزدیک به ۱۶ درصد درصد رشد داشته است.
مقامات ایرانی می گویند این مبادلات می تواند به سطح ۲۰ میلیارد دلار در سال نیز برسد که یکی از راه های آن افزایش سرمایه گذاری ایران در بخش گاز و برق عراق است. در حال حاضر ایران سالانه ۲۵ میلیارد متر مکعب گاز صادر می‌کند و عراق از طریق سه خط کرمانشاه – دیالی، سرپل ذهاب – خانقین و آبادان – بصره ۴۰۰ مگاوات برق از ایران وارد می‌کند.
همسویی در بحران سوریه
یکی دیگر از محورهای همکاری ایران و عراق در سال ۱۳۹۲ مواضع تقریبا همسوی دو دولت در مورد بحران سوریه بوده است. دولت ایران متحد و حامی جدی دولت سوریه در مقابل مخالفان مسلح این کشور در بیش از سه سال گذشته بوده است. دولت عراق به ریاست نوری المالکی نیز اگر چه در سال های گذشته از دولت سوریه به دلیل عدم جلوگیری از ورود افراد مسلح به خاک عراق از طریق مرز مشترک دو کشور انتقاد می کرد، اما هم اکنون به طور غیر رسمی از دولت سوریه در برابر مخالفان آن حمایت می کند؛ مخالفینی که یک جناح آن گروه داعش یا همان شاخه عراقی القاعده است که در غرب عراق با دولت مالکی نیز در حال نبرد است.
عراق طی سال ۱۳۹۲ خورشیدی از سوی آمریکا تحت فشار بود که بر اعزام تسلیحات از سوی ایران برای ارتش سوریه از طریق فضای عراق چشم نبندد. افزایش این انتقادات موجب شد تا دولت عراق چندین نوبت هواپیماهای ایرانی را که در حال پرواز به سوی سوریه بودند فرود آورد و مورد بازرسی قرار دهد اما در تمامی موارد دولت عراق اعلام کرد که تسلیحاتی در این هواپیماها نیافته است.
در مرداد ماه ۱۳۹۲ نیزهوشیار زیباری، وزیر امور خارجه عراق، در سفری به واشنگتن اعلام کرد شمار پرواز هواپیماهای ایرانی حامل سلاح به سوریه کاهش یافته، اماعراق نمی‌تواند این روند را به طور کامل متوقف کند. ایران بلافاصله این مواضع زیباری را نادرست خواند و هرگونه ارسال سلاح به سوریه را رد کرد.
شایعه قرارداد تسلیحاتی ایران و عراق
در اواخر سال ۱۳۹۲ خورشیدی خبرگزاری رویترز اعلام کرد ارتش عراق به طور مخفیانه قرارداد خرید تسلیحات از ایران امضا کرده است. طبق این گزارش رویترز، عراق در آبان سال ۱۳۹۲ قراردادی برای خرید ۱۹۵میلیون دلار جنگ افزار از ایران امضا کرده است. پس از این ادعا مقامات عراقی اظهارات ضد و نقیضی در اینباره ابراز کردند. در حالی که وزارت دفاع عراق این خبر را تکذیب کرد اماحسن سنید، رییس کمیسیون امنیت و دفاع مجلس عراق، خرید سلاح از ایران را تایید کرد.
حسن دانایی‌فر، سفیر ایران در بغداد نیز گزارش های مربوط به امضای قراردادهای فروش سلاح از ایران به عراق را تکذیب کرد، اما در عین حال گفته است که اگرعراق نیاز نظامی داشته باشد و تقاضای اسلحه بکند، ایران چنین درخواستی را بر اساس توان خود بررسی خواهد کرد. این در حالی است که قعطنامه های سازمان ملل، معاملات سلاح با ایران را منع کرده اند.
در پی انتشار گزارش رویترز، جن ساکی، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا نیز امضای چنین قراردادهایی را در صورت صحت، مایه نگرانی خواند.
مراودات و آمد و شدهای دیپلماتیک ویژه
یکی از ویژگی های عمده روابط ایران و عراق در سال های اخیر از جمله در سال ۹۲، بالا بودن سطح و حجم دیدارهای مقامات دو کشور از یکدیگر است. در سال ۱۳۹۲ نیز بسیاری از مقامات ارشد عراق از جمله اسامه نجیفی رییس سنی مذهب پارلمان، ابراهیم جعفری نخست وزیر سابق، عمار حکیم رییس مجلس اعلای عراق و نیزشماری از وزرا و اعضای پارلمان این کشور از ایران دیدن کردند. در مقابل محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه و شماری دیگر از مقامات ایرانی نیز در این سال به عراق رفتند.
در سطح غیر رسمی نیز ایران در سال ۱۳۹۲ همانند سال های گذشته میزبان شماری از شخصیت های سیاسی و مذهبی عراق بوده است که از جمله می توان به آمد و شدهای مقتدی صدر رهبر جریان صدر به تهران و قم اشاره کرد. مقتدی صدر در انتهای سال ۱۳۹۲ اعلام کرد از سیاست کنار می کشد و برای تحصیل مذهبی راهی قم می شود. تلاشی که به اعتقاد برخی از تحلیلگران نوعی زمینه سازی از سوی ایران برای ارتقای جایگاه وی به سطح مرجعیت در صورت درگذشت آیت الله علی سیستانی ذی نفوذترین مرجع تقلید در عراق کنونی به شمار می رود.
روابط مستقل از بغداد با کردهای عراق
ایران در دهه های گذشته و حتی پیش از تاسیس جمهوری اسلامی ایران از رابطه ویژه ای با کردهای عراق برخوردار بوده وهمواره از این رابطه به عنوان اهرمی در روابط خویش با دولت مرکزی عراق بهره گرفته است.
در ده سال گذشته نیز علی رغم سقوط حکومت صدام حسین وجایگزینی یک حکومت نزدیک به ایران در بغداد، ایران از سطح روابط خود با کردها نکاسته است. این روابط که هم اکنون در قالب رابطه با اقلیم کردستان عراق به طور رسمی و رابطه با جریان های مختلف سیاسی کرد به طور غیر رسمی پی گیری می شود در سال ۱۳۹۲ نیز شاهد سفر نیچیروان بارزانی رییس دولت محلی کردهای عراق و برخی شخصیت های سیاسی کرد شمال عراق به ایران بود.
توریست های مذهبی: اختصاصی ترین ویژگی رابطه تهران-بغداد
شاید اختصاصی ترین ویژگی رابطه ایران و عراق، حجم بی نظیری از جابه جایی و آمد و شد گردشگرهای مذهبی بین شهرهای شیعه نشین دو کشور باشد. شهرهای کربلا، نجف، کاظمین و سامرا مدفن برخی از امام هاى شیعیان است و سالیانه حجم گسترده ای از شیعیان ایرانی برای زیارت و بازدید از اماکن مذهبی راهی این شهرها می شوند. در مقابل، مشهد و قم نیز به عنوان مدفن امام هشتم شیعیان و خواهر وی یکی از مراکز مورد علاقه شیعیان عراقی برای سفر به ایران هستند. چنین علقه مشترکی بین بخش وسیعی از جمعیت دو کشور موجب شده است که سال به سال برشمار گردشگرهای مذهبی بین دو کشور افزوده شود.
به گفته مقامات ایرانی، ایران روزانه بیش از ۳۰۰۰ زائر به عراق می فرستد که این رقم بدون احتساب زائران غیرمجاز و انفرادی است. مدیر پایانه مرزی مهران نیزدر اسفند ماه ۱۳۹۲ اعلام کرد فقط از این گذرگاه مرزی در سال ۱۳۹۲ بیش از ۲ میلیون زائر ایرانی و عراقی به کشورهای یکدیگر سفر کرده اند در حالی که این رقم در سال ۱۳۹۱ حدود یک و نیم میلون نفر بوده است . چنین ویژگی موجب شده که روابط ایران و عراق در سطوح غیر دولتی نیز در سال ۱۳۹۲ با سرعت بیشتری نسبت به گذشته رشد پیدا کند .
درک متفاوت از عهدنامه مرزی ۱۹۷۵
یکی از آخرین موضوعات مطرح شده در روابط ایران و عراق در سال ۱۳۹۲، اجرایی کردن بحث لایروبی رودخانه مرزی شط العرب بود که ایرانیان آن را اروند رود می نامند. در حالی که عهدنامه مرزی ۱۹۷۵، خط تالوگ یا عمیق ترین نقطه قابل کشتیرانی را مرز دو کشور در این رودخانه مرزی می داند، مقامات عراقی و ایرانی در سال ۱۳۹۲ ابراز تمایل کردند که برای فعال کردن دفتر مشترک خود در مورد این رودخانه بیشتری با یکدیگر همکاری کنند.
بخش های دیگری از این عهدنامه که مربوط به بازسازی علائم و نصب میله های مرزی بوده در گذشته اجرا شده است، اما نکته ای که موجب تاخیر طولانی در اجرای کامل مفاد این عهدنامه می شود، درک متفاوت طرفین از این عهدنامه است. دولت کنونی عراق اگر چه برخلاف حکومت صدام حسین هرگز ادعای غیر معتبر بودن عهدنامه ۱۹۷۵ را نکرده است، اما خواهان نوعی بحث مجدد در زمینه مفاد این عهدنامه است. این در حالی است که طرف ایرانی همواره تلاش کرده تا این عهدنامه را به عنوان مبنای روابط با عراق، بدون هر تغییری حفظ کند.
چشم انداز رابطه ایران با یک دولت و سه جامعه متفاوت
سه جامعه کرد، عرب شیعه و عرب سنی، مهمترین جریان های قومی-مذهبی در کشورعراق هستند که روابط هر یک از آنها با ایران و نیز رابطه ایران با آنها تا حدودی متاثر از نگرش های مختلف این سه جامعه به تهران و برعکس است.
در حالی که عمده شیعیان عراق، جمهوری اسلامی ایران را متحد کلیدی خود می دانند، بخش بیشتری از عرب های سنی از نقش ایران در عراق ناخرسند هستند. کردها نیز در حالتی از رابطه منتقدانه و دوستانه همزمان با ایران به سر می برند، اما در چنین شرایطی در حالی که اکثریت پارلمان و نیز عمده مناصب اجرایی از جمله نخست وزیر به عنوان مهمترین سمت سیاسی کشور در اختیار شیعیان است، به نظر می رسد روابط حکومتی نزدیک دو کشور در سال ۱۳۹۳ نیز ادامه یابد، اگر چه انتظار می رود برخی مقامات عراقی سنی همچنان منتقد سیاست های ایران در عراق باشند.
کردهای عراق نیز نشان داده اند که خواهان تنش با ایران نیستند. انتخابات پارلمانی سال ۱۳۹۳ عراق اگر به تغییرات جدی در راس حکومت عراق بیانجامد ممکن است به برخی تغییرات تاکتیکی در روابط ایران با هر سه جامعه کرد، عرب شیعه و عرب سنی عراق منجر شود.
