بیش از همه در هنرشان سختیها، تلخیها کشیدند و به آنها تعدیها شد
ریشههای هنر کاریکاتور به مطبوعات قرن هجدهم بازمیگردد. مشهورترینشان در نشریات بریتانیایی در سال ۱۸۰۵ منتشر شد که ژنرال فرانسوی ناپلئون و نخست وزیر بریتانیا ویلیام پیت را برمیزغذا کشیده بود. غذا چیزی نبود جز بوقلمونی که به شکل کره زمین کشیده شده بود و آن دو همچون غنایم بین خودشان قسمت میکردند.
جیمز گلری هنرمند میخواست بگوید که دوره استعماری تقسیم کره زمین میان قدرتهای بزرگ آغاز شده، آن هم در زمانی که به زبان آوردن چنین گفتهای گوینده را به دردسرهای بسیاری میانداخت. اما نقاش بر سختی گفتار فائق آمده بود و این از ممیزههای کاریکاتور است، چرا که او در آن واحد بین هزل و قضایای پیچیده سیاسی و اجتماعی جمع میکند.
عربها قلم رسم به دست میگیرند
در سطح جهان عرب بسیاری از کاریکاتوریستها درخشیدند و گروهی هم متخصص در کاریکاتور سیاسی شدند که جانشان را پای این کار گذاشتند. افکار عمومی جهان عرب، حادثه ترور نقاش کاریکاتوریست برجسته ناجی العلی در لندن را از یاد نمیبرد. او مبتکر شخصت کودک فلسطینی “حنظله” بود. حنظله به نمادی فلسطینی بدل شد که پس از صاحبش به زندگی ادامه داد. تاکنون هم درباره قاتل حقیقی و انگیزههایش حرف و حدیثهایی هست با اینکه پلیس بریتانیا پرونده را با عنوان مجهول ثبت کرده است.
از میان نامهای مشهورعربی دراین هنر، صلاح جاهین در روزنامه الاهرام قاهره است و محمود کحیل و امجد رسمی در الشرق الاوسط. نامهای مشهور عرب دیگری هم هستند، از جمله حسن دهیمش معروف به “ساطور” و هموطن لیبیاییاش محمد زواوی که در سال ۲۰۱۱ فوت کرد و اردنی عماد حجاج مبتکر شخصیت “ابومحجوب” و سوری علی فرزات و هموطنش رائد خلیل و مصریها مصطفی حسین و جورج بهجوری و احمد طوغان و عمرو سلیم و عراقی غازی.
علیرغم تلاش کاریکاتوریستها و توانشان، بیشتر از دیگر شاغلان در رسانه تلخی تجاوزات را میکشند، خواه در جهان عرب باشند یا در غرب. در رأس آنها ناجی العلی است که در ماه آگوست سال۱۹۸۷ در لندن گلولهای دریافت کرد. این تجاوزها شامل دیگرکاریکاتوریستها از شمال افریقا از جمله جمال غانم در الجزایر و جابرماجری از تونس و خالد قداره از مغرب. باید به این فهرست نام علی فرزات سوری را اضافه کرد که سال ۲۰۱۱ ربوده شد و آزار دید.
امجد رسمی
نسل کنونی کاریکاتوریستهای عرب به پیشکسوتانی تکیه داده که از پیشروان روزنامه نگاری در اواخر قرن نوزدهم بودند، هرچند برخی آنها عرب نبودند. در مجله ” ابونضاره/ ترو تازه” مصری که یکی از اولین نشریاتی است که کاریکاتور چاپ میکرد، گرداننده آن یعقوب صنوع از نقاشیهای متعدد استفاده میکرد از جمله از کاریکاتوریستهای ایتالیایی. همچنین اسپانیایی مقیم مصر خوان سانچز کاریکاتورهایی برای مجله “کشکول” کشیده بود.
در نیمه دهه دوم قرن گذشته هنرمند کاریکاتوریست ارمنی الکساندر ساراخون ساکن مصر شد و با نقاشیهای نوآورانهاش که در چند نشریه منتشر میشدند مشهور شد.
بعد از آنها نسلی در اوایل قرن بیستم متولد شد که مهمترین آنها عبدالمنعم رخا بود که آثارش را در نشریه “فنان/هنرمند” سپس “روز یوسف” و ” الستار/پرده” و ” النقیض/ضد” منتشرکرد. کارهایش او را در سال۱۹۳۳ به اتهام توهین به پادشاه به مدت چهار سال به زندان انداخت. اولین کسی بود که در زمینه کاریکاتور سیاسی کارش به زندان کشید. بعد از آزادی در مجله “المصری” کار کرد. البته او به مسائل اجتماعی هم وارد شد و شخصیات طنزی را ابداع کرد از جمله ” رفیعه هانم” چاق و “بنت البلد/ دخترکشور” جذاب. تشکل کاریکاتوریستهای مصر را تأسیس و اداره کرد و سال ۱۹۸۱ نشان جمهوری گرفت.
نبود معیار دردسرهای کاریکاتوریستها به دلایلی، معمولا از روزنامهنگارها بیشتر است. مهمترین آنها نبود معیار برای ارزشگذاری آثار این هنرمندان و قضاوت در باره آن است.
حنضله نماد اصلی کاریکاتوریست فلسطینی ناجی العلی که ۱۹۸۷
در لندن ترور شد
نقاش کاریکاتوریست بالطبع در بیان نظرش در قالب اثری که ممکن است مایه سوء تفاهم بشود درنگ نمیکند. برخی هنرمندان کاریکاتوریست خودشان را بالاتر از نظارت میبینند و اثرشان را فرصتی میدانند که روزنامهنگارها قادر به گفتنش نیستند.
همین آنها را ناخواسته دچار دردسرهای قضایی میکند. برخی از آنها که در کشورشان مخالفتی یا اعتراضی به نظامهای سیاسی نمیبینند، گاهی خودشان را درگیر مسائل سیاسی میبینند.
برای نمونه اتفاقاتی است که برای صلاح جاهین پیش آمد و دادستان سوسیالیستی در مصر او را به اتهام توهین به سوسیالیسم به دادگاه کشاند. همانطور که نقاش جورج البهجوری به خاطر دماغ دراز ناصر در یکی از آثارش بازجویی شد.
ریشههای تاریخی
کاریکاتور علیرغم ظهور و فراگیر شدن اینترنت، همچنان به مطبوعات کاغذی وصل است. هنری است که خیلی با رسانههای الکترونیک میانه خوبی ندارد و آنچه در تلویزیون پخش میشود اغلب عاریت گرفته شده از مطبوعات است.
با این حال کاریکاتور دورهها وقرنها پیش از مطبوعات بوده. در موزه بریتانیایی پاپیروسی مصری نگهداری میشود که نشان میدهد شیری با غزالی مشغول بازی شطرنج است. برخی براین عقیدهاند که این پاپیروس قدیمیترین کاریکاتور جهان است.
کاریکاتور از مصر باستان به ایتالیا منتقل شد و حتی کلمه کاریکاتور از ریشه “کاریکیر” گرفته شده است به معنی مبالغه. در دوره رنسانس نقاشان و مجسمه سازان ایتالیایی ظهور کردند که علیه معیارهای ظریفی که آکادمیها تابعشان بودند، قیام کردند و نقاشیها و مجسمههای با اغراق زیاد پدید آمد.
در سطح جهان عرب، یعقوب صنوع و مجلهاش “ابونضاره” اولین اثر چاپ شده مطبوعاتی بود که کاریکاتور سیاسی داشت. در این آثار اشغال بریتانیایی و خدیو اسماعیل و پسرش خدیو توفیق را به نقد میکشید.
