ایران و گروه ۱+۵ روز ۳۰ دی ماه ( ۲۰ ژانویه ) را به عنوان آغاز زمان اجرای توافقنامه هسته ای تعیین کردند. توافقی که قرار است طی شش ماه اجرا شود. این توافق بعد از شش دور مذاکره میان عباس عراقچی معاون وزیر خارجه ایران و “هلگا اشمید” معاون کاترین اشتون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در اوایل هفته جاری در شهر ژنو صورت گرفت.
اجرایی شدن این توافقنامه با استقبال غرب مواجه شد. باراک اوباما رییس جمهوری آمریکا اعلام کرد در صورتی که ایران به تعهدات خود عمل کند تحریم های اقتصادی علیه ایران را کاهش خواهد داد.
جان کری وزیر خارجه آمریکا نیز در بیانیه ای اعلام کرد آمریکا و شرکایش کار تعدیل تحریم ها علیه ایران را آغاز می کنند. کری در عین حال مذاکرات پیش رو را دشوار دانست. آزاد کردن ۴/٢ میلیارد دلار از دارایی های بلوکه شده ایران طی یک دوره شش ماهه از اولین تعهداتی است که غرب به ایران داده است. در مقابل ایران نیز تعهداتی در زمینه هسته ای از جمله رقیق سازى اورانیوم ٢٠ درصدى به غرب داده است.
متن این توافقنامه علنی نشده به طور دقیق مشخص نیست که شامل چه مفاد و تعهداتی است. اما در مجموع به نظر می رسد که دو طرف با ایجاد زمینه اعتماد سازی گام به گام، به سمت رفع شبهه از برنامه هسته ای ایران پیش می روند.
اما سوال اینجا است که دو طرف چه امتیازاتی را برای جلب اعتماد طرف مقابل داده اند و چه امتیازاتی را گرفته اند؟ دلایل نرمش ایران در قبال این مساله چیست؟ موانع پیش رو و چشم انداز این مذاکرات چیست؟
اینها سوالاتی است که با “علی خرم “و “مهران براتی ” دو کارشناس مسایل بین الملل در میان گذاشتیم.
علی خرم استاد دانشگاه و مشاور پیشین وزیر امور خارجه ایران ضمن انتقاد از به کار گیری کلمه “امتیاز دهی” می گوید: “باید این مساله را از منظر حقوقی مطرح کرد تا دچار سو تعبیر از مفهوم “اعتماد سازی” نشد. در واقع طرح این سوال از منظر حقوقی غلط است. وی می افزاید: “وقتی کشوری از نظر بین المللی بخواهد اعتماد سازی کند و با سازمانهایی مانند آژانس بین المللی انرژی اتمی یا شورای امنیت سازمان ملل متحد وارد مذاکره و توافق شود امتیاز دادن و امتیاز گرفتن مطرح نیست. تفاهم ژنو یا برنامه اقدام مشترک (Joint plan of Action) یک راهکار است برای اینکه ایران و جامعه بین المللی به نوعی اعتماد سازی بین خود برسند.
از یک طرف آژانس بین المللی انرژی اتمی و گروه ۱+۵ باید به ایران اعتماد کنند که فعالیت های هسته ای ایران صلح آمیز است و از طرفی ایران قصد دارد به شورای امنیت سازمان ملل اعتماد کند که این شورا و آژانس قصد ندارند جلوی فعالیت هسته ای صلح آمیز ایران که منطبق بر حقوق ایران در “ان پی تی” (پیمان نامه منع گسترش سلاح هاى هسته اى) است را بگیرند.
به عقیده خرم درمرحله اعتماد سازی دو طرف فعالیت هایی را که تا پیش از آن داشته اند، فریز می کنند. یعنی طرف غربی باید ادامه آنچه را که به عنوان تحریم تا الان تصویب کرده متوقف کند.
وى مى افزاید : “ایران نیز با اجرایی شدن تفاهم نامه ژنو هر فعالیت هسته ای که تا پیش از این داشته متوقف کند. در مجموع نه غرب باید از ایران انتظار امتیاز دهی داشته باشد و نه ایران در صدد گرفتن امتیاز از غرب باشد. ضمنا مرحله اعتماد سازی ممکن است سالها طول بکشد.”
خرم می افزاید: “ممکن است ایران و گروه ۱+۵ در مرحله اعتماد سازی مقداری خویشتن داری نیز از خود نشان دهند و مسایلی را داوطلبانه قبول کنند. به طور مثال در برنامه اقدام مشترک طرف ایرانی داوطلبانه حاضر شد غنی سازی بیش از ۵ درصد انجام ندهد یا نیمی از مقدار سوخت غنی شده ۲۰ در صدی اش را به اکسید اورانیوم تبدیل کند. اینها اعمال داوطلبانه ای است برای رفع نگرانی غرب از برنامه هسته ای ایران و اینکه ایران دنبال ساخت سلاح هسته ای نیست. در مقابل غرب هم برای نشان دادن حسن نیت خود به ایران می گوید تحریم جدیدی علیه ایران اعمال نخواهد کرد و بخشی از تحریم های تصویب شده از پیش را کاهش خواهد داد. همه این گونه اعمال داوطلبانه است.”
در مقابل مهران براتی عقیده دارد امتیازاتی که دو طرف رد و بدل کرده اند پایاپای نیست. به عقیده وی ایران در شرایط اقتصادی ویژه ای که در نتیجه تحریم ها قرار گرفته راه دیگری جز سازش ندارد. براتى مى افزاید: ” این سازش در مرحله اول به این معنی بود که ایران باید امتیازات بیشتری نسبت به آنچه دریافت کرده مى داد. اما در مرحله دوم می تواند این مساله عوض شود. گرچه در این رابطه سیاست آقای روحانی و وزیر خارجه ایشان موفق بوده اما در مجموع اگر همه امتیازات هم به نفع ایران باشد باز ایران متضرر است و تازه به ۱۵ سال قبل بر می گردد. بنابراین امتیازی شامل حال ایران نمی شود و حداکثر می توان گفت که جلو ضرر بیشتر گرفته می شود.”
براتی معتقد است اهمیت اصلی این توافق برطرف یا کمتر شدن دشمنی ۳۵ ساله ایران با آمریکا است. وی می افزاید: “به دلیل منافع سیاسی و دیدگاههای ایران و آمریکا در قبال مسایل خاورمیانه این نزدیکی کار ساز خواهد بود و تاثیر دراز مدتی خواهد داشت. از این منظر این توافقنامه به نفع ایران بوده است.”
اما چه مساله ای باعث شده ایران که تا پیش از این مصرانه از برنامه هسته ای دفاع می کرد و حاضر نبود یک قدم به عقب برگردد طی ماههای اخیر این گونه از خود نرمش نشان می دهد. آیا صرفا تغییر دولت باعث ایجاد این نرمش شده است؟
علی خرم چهار عامل را سبب ساز این مساله می داند. وی این چهار عامل را این گونه نام می برد: “عامل اول اینکه ایران از نظر تکنولوژی هسته ای بر کار خود سوار شده است و هر کاری را هم که داوطلبانه کنار بگذارد، راه انجام آن را بلد است. عامل دوم اینکه در کشور یک اجماع ملی به وجود آمده که ایران به هیچ وجه سراغ سلاح هسته ای نخواهد رفت. وقتی قرار نیست این اتفاق بیفتد چه دلیلی وجود دارد که در جهان طبلی بزنند که ایران در حال ساخت سلاح هسته ای است و ایران هم بر این ایران هراسی بدمد؟
وی در ادامه افزود: “عامل سوم به انتخابات گذشته بر می گردد. مردم درآن انتخابات به نوعی اعلام کردند که گرچه فعالیتهای هسته ای برای آنها در صدر اهمیت است اما نمی خواهند این پرونده به زندگی معمول آنها ، اقتصاد و صنعت لطمه بزند.این خواست مردم در نظرات ۸ کاندیداى ریاست جمهوری متبلور شد و تنها کاندیداهای اصلاح طلب و معتدل نبودند که این حرف را می زدند آقای دکتر ولایتی ، آقاى قالیباف و آقاى رضایی هم که هر سه از کاندیداهاى جناح اصولگرا بودند هم همین حرف را می زدند. چون مردم نظرات خود را به این کاندیداها منتقل کرده بودند. رهبری و نظام هم با این نظر مردم همراهی کردند.در واقع این نظر شخص آقای روحانی نبود بلکه نظر عامه مردم بود که هسته ای عزیز است اما تا جایی که لطمه به بقیه ساختار کشور نزند.”
خرم مى افزاید : “راهبردی که دکتر روحانی در زمینه سیاست خارجی دارد مبتنی بر سند چشم انداز ۱۴۰۴ است که می باید با همه جهان بر اساس تعامل سازنده رفتار کرد. این راهبرد حمایت رهبری و نظام را همراه داشت و تبدیل شد به این وضعیت که سری را که درد نمی کند دستمال نمی بندند. از این بابت گفتند ما که اهل ساخت سلاح هسته ای نیستیم و آماده ایم همکاری کنیم.”
خرم عامل چهارم را تعدیل سیاستهاى آمریکا در قبال ایران مى داند. وى مى گوید: “در پرونده هسته ای دو بازیگر اساسی وجود دارد. ایران و آمریکا. تا همین اواخر آمریکا در طرف مقابل ایران قرار داشت. سال ۱۳۸۲همین آقای روحانی به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی با “EU3″ شامل بریتانیا و فرانسه و آلمان قراردادی را امضا کرد. در آن زمان آمریکا در نقطه مقابل ایران قرار داشت و دستاوردهای EU3 را نقش بر آب کرد ولی الان امریکا خودش مشوقی برای اجرای این توافقنامه است. اگر در سال ۱۳۸۲ هم همین شرایط بود قطعا ایران همین رفتاری را می کرد که در حال حاضر انجام می دهد.”
اما در داخل آمریکا عده ای با این توافقنامه مخالف هستند. تعدادی از اعضای کنگره آمریکا در صدد وضع تحریم های جدید علیه ایران هستند گرچه باراک اوباما اعلام کرده در صورت تصویب تحریم های تازه توسط نمایندگان کنگره آن را وتو خواهد کرد. در داخل ایران نیز تندروها به این توافقنامه روی خوش نشان نمى دهند. اما این گروهها تا چه میزان می توانند بر روند این تفاهم نامه تاثیر گذار باشند؟
به عقیده مهران براتی تندروها دیگر شانس زیادی در صحنه عمل نخواهند داشت. وی در این باره مى گوید :”ارثیه اوباما به عنوان رییس جمهور دو چیز است. اول وضع بیمه اجباری برای اقشار کم درآمد و دیگر جلوگیری از یک رودررویی نظامی با ایران. با وضعی که در حال حاضر در عراق سوریه ،مصر، افغانستان و … روبرو هستیم آمریکا راه دیگری جز سازش ندارد. وجود یک ایران آرام بیشتر به نفع آمریکا و سیاست هایش در منطقه است و به همین دلیل فکر نمی کنم تندروها در آمریکا شانس زیادی داشته باشند. ”
براتى مى افزاید :”در ایران هم همین طور است. بازندگان انتخابات ریاست جمهوری بازندگان اصلی این توافق هستند.رهبر جمهوری اسلامی هم تشخیص داد که ایران در شرایط ورشکستگی کامل اقتصادی قرار دارد و راهی جز سازش با غرب نیست به همین دلیل ایشان هم تندروها را مهار خواهند کرد. اما من موفقیت سیاست دولت روحانی را زیاد می دانم.”
رقیق سازی اورانیوم غنی شده ۲۰ درصدی چه هزینه هایی برای ایران خواهد داشت و آیا این پروسه ای دشوار است یا خیر؟ آیا ایران به تنهایی قادر به این کار است؟
مهران براتی در این باره می گوید: “ایران اورانیوم ۲۰ درصدی را برای مصارف راکتورهای تحقیقاتی یا پزشکی و رادیو تراپی احتیاج دارد و گفته شده آن مقداری که ایران در اختیار دارد،کافی خواهد بود. ۲۰ تا ۳۰ کیلوگرم برای مصرف چند سال این راکتور کافی است. ایران حدود ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی داشته که در حال حاضر گفته می شود این مقدار به ۱۹۶ کیلو رسیده است. ایران مایل است این روند را ادامه دهد و این ۱۹۶ کیلو را در دو نوبت شش ماهه تبدیل به اکسید کند که قابل مصرف در مسایل نظامی نباشد.”
به عقیده براتی رقیق سازی این اورانیوم مساله زیاد مشکلی نیست و فقط زمان بر است. وى مى گوید :”ایران تجربه ای هم در این زمینه نداشته است ولی به احتمال زیاد از نظر تکنیکی قابل انجام است. ایران در این زمینه می تواند از روسیه کمک بگیرد.”
مهران براتی در نهایت می گوید: “مساله مهم در رابطه با کل توافقنامه این است که متن این توافقنامه قرار نیست منتشر شود. گفته می شود توافقات شفاهی بوده است. شاید غرب توافقاتی کرده که از نظر کشور خودش زیاد مناسب نبوده و بیشتر به نفع ایران بوده یا برعکس. اما اینکه هر دو طرف اظهار رضایت می کنند احتمال دارد توازنی میان آنچه داده شده و گرفته شده وجود داشته باشد. ”