پرداخت یارانه برای اولین بار در تاریخ اقتصاد ایران، در نیمه دوم سال ۸۷ خورشیدی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در ۲۸ آذر۸۹، آغاز اجرای هدفمندسازی یارانه ها توسط شخص رییس جمهور وقت ایران یعنی محمود احمدی نژاد از تلویزیون دولتی ایران اعلام شد.

طرح هدفمندسازی یارانه ها در دولت احمدی نژاد با هدف مقابله با تورم ناشی از افزایش قیمت کالاها مطرح شد و مقرر بود نیمی از درآمدهای حاصل از افزایش قیمت، دراختیار خانواده ها قرار بگیرد و بخشی به تولید اختصاص داده شود و بخشی نیز در طرح های عمرانی هزینه شود.

طرح هدفمندی یارانه ها با اصلاح قیمت بنزین درسال ۸۹ خورشیدی در ایران آغاز شد و همزمان با اعلام اولین مرحله از این طرح، هجوم مردم به پمب بنزین ها و اغتشاشات گسترده در سطح پایتخت ایران صورت گرفت و روز بعد از آن دولت ایران در اطلاعیه ای رسمی قیمت بنزین آزاد را لیتری ۷۰۰ تومان و قیمت سی ان جی (گازاتومبیل) مترمکعبی ۳۰۰ تومان و قیمت گازوئیل آزاد را لیتری ۳۵۰ تومان اعلام کرد.

بر اساس کلیات قانون هدفمندسازی یارانه ها بالغ بر شانزده قلم کالا و خدمات مشمول حذف یارانه و عرضه به قیمت بین المللی شده اند. همچنین مقرر بود ظرف پنج سال از آغاز این طرح یارانه کالاهایی نظیر بنزین، گازوئیل، گاز، نفت، برق، آب، گندم، شکر، برنج، روغن و شیر حذف شود و با قیمت بازارهای منطقه خلیج فارس عرضه شوند. ضمن اینکه بر اساس آن، دولت ایران می تواند ۲۰ هزارمیلیارد تومان از بابت افزایش قیمت، درآمد داشته و دراین بین نیمی ازاین درآمد را برای مقابله با تورم به صورت نقدی بین مردم توزیع کند. ۳۰ درصد ازاین درآمدها نیز به تولید کنندگان و۲۰ درصد به دولت به منظور جبران خسارات ناشی از افزایش حامل های سوخت تعلق می گیرد.

بر اساس بودجه سال ۹۱ مقرر شد با توجه به نرخ رسمی دلار معادل هزار و ۲۲۶ تومان، به هرمیزان درآمد که از تفاوت نرخ دلارعاید شود، در صندوق ذخیره ارزی نزد صندوق توسعه ملی و یا در حساب خزانه به صورت جداگانه نگهداری شود. ضمن اینکه از این مازاد درآمد ریالی دولت بالغ بر ۲ هزار میلیارد تومان برای تامین کسری بودجه و مابقی برای حمایت از تولید و کشاورزی از محل ۳۰ درصد سهم تولید در یارانه ها اختصاص یابد.

در فاز نخست یارانه نقدی مقرر شد به ازای هر نفر ماهانه رقمی معادل ۴۰۵۰۰ تومان به حساب سرپرست خانوارها و بالغ بر ۴۴ هزار تومان به حساب اقشار آسیب پذیر واریز شود که در ۲۴ آبان سال ۸۹ خورشیدی خانوارهای متقاضی این رقم را دریافت کردند.

گفتنی است که دولت احمدی نژاد وعده دو برابر شدن واریز یارانه های نقدی را داده بود، در حالی که این امر تا پایان دوره ریاست جمهوری وی این امر محقق نشد. به نظر می رسد پیش بینی های دولت در سال ۸۹ خورشیدی به منظور پرداخت دو برابری رقم یارانه ها از محل افزایش قیمت حامل های انرژی با تجهیز منابعی که از محل کاهش مصرف و افزایش قیمت ها مورد نظر بود هیچ گاه تامین نشد.

در آذر ماه سال جاری (۱۳۹۲) بر اساس لایحه تقدیمی دولت یازدهم به مجلس شورای اسلامی ایران، مقرر شد رقم یارانه های نقدی بدون هیچ گونه تغییری در سال آینده خورشیدی به حساب خانوارها واریزشود.
براساس اعلام دولت محمود احمدی نژاد، بالغ بر ۶۰ میلیون و ۵۰۰ هزارایرانی متقاضی دریافت یارانه نقدی بوده اند و این میزان در دولت حسن روحانی به بیش از ۷۴ میلیون نفر افزایش پیدا کرده است و با این حساب پیشنهاد رییس جمهور ایران برای پرداخت یارانه، رقمی معادل ۳۸ هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان بوده است.

لزوم اجرای مدیریت یارانه ها در دولت یازدهم

از زمان روی کار آمدن دولت روحانی، نحوه اجرای هدفمندسازی یارانه ها مورد انتقاد قرار گرفته است، زیرا دولت یازدهم معتقد است باید این طرح مورد بازنگری اساسی قرار گیرد تا اجرای آن با هدف اولیه هماهنگ شود و بر این اساس در سال آینده طرح جدید مدیریت یارانه ها در قالب طرحی جامع با انجام کارشناسی به اجرا درخواهد آمد.

به نظرمی رسد دولت ایران تا زمان دستیابی به شیوه مناسبی برای پرداخت یارانه ها همچون گذشته عمل کند و این در حالی است که تغییر در سازوکارهای کنونی به دغدغه ای برای دولت یازدهم تبدیل شده است. هرچند که با توجه به عجین شدن یارانه با زندگی مردم ایران بعید است شیوه ای جدید برای این منظور ارائه شود، چرا که هرگونه تغییری می تواند آرامش عمومی جامعه را خدشه دار کند.

در شرایط کنونی رییس جمهور، ساماندهی هدفمندی یارانه ها را به عنوان اقدامی ملی در دستور کار قرار داده و معتقد است به دلیل بالا بودن مصرف حامل های انرژی در ایران باید روند مدیریت یارانه ها تسریع شود.

در همین راستا نمایندگان کمیسیون تلفیق و رؤسای کمیسیون های مجلس ایران و تعدادی از اقتصاددانان به دیدار روحانی رفتند و در این دیدار رییس جمهور ایران دیدگاه های خود را در رابطه با هدفمندی یارانه ها اعلام کرد.

لذا تغییر در شیوه پرداخت یارانه ها و نیز رسیدن به طرح جامع مدیریت یارانه ها، نیازمند انجام کاری کارشناسی و مطالعات بیشتر در این زمینه است، ضمن اینکه باید راهکاری مناسب برای دستیابی به اطلاعات دقیق خانوارها به منظور تحت پوشش قرار دادن خانوارهای نیازمند و حذف اقشار مرفه در نظر گرفته شود، تا بدین وسیله عدالت اجتماعی در سراسر ایران محقق شود.

کسری در بودجه یارانه

شایان ذکر است به دلیل بالاتر بودن میزان پرداخت یارانه نقدی به مردم نسبت به درآمدی که از محل هدفمندسازی یارانه ها عاید دولت شده، کسری بودجه اتفاق افتاده است و این امر از حدود سه سال پیش تاکنون جزو دغدغه دولتمردان محسوب می شود.

در سال ۹۱ دولت ایران دو برابر میزان درآمد حاصل از افزایش قیمت کالاهای یارانه ای را به خانوارها پرداخت کرد، این در حالی انجام شد که باید هزینه پرداخت از محل درآمدهای حاصله از اجرای طرح مذکور تامین می شد و به دلیل عدم کفاف درآمدهای دولت در پرداخت یارانه، ایرام با کسری بودجه روبرو شد.

در قانون بودجه سال ۹۰، نیز با توجه به اینکه درآمد حاصل از هدفمندی یارانه ها به طور کامل محقق نشد، بالغ بر۱۰ هزارمیلیارد تومان کسری به وجود آمد. دراین ارتباط یکی ازاعضای کمیسون برنامه و بودجه با اشاره به رضایت نسبی مردم از پرداخت یارانه ها و نیزکسری بودجه معتقد است، دولت می توانست ماهانه بالغ بر ۲۵ هزار تومان به هر نفر پرداخت کند.

این در حالی است که پس از گذشت سه سال، وزیر اقتصاد ایران میزان کسری بودجه هدفمندی یارنه ها را معادل ۱۰ هزار میلیارد تومان اعلام کرده و استقراض از بانک مرکزی و خزانه را یکی از دلایل این امر عنوان کرده است.

به هرحال با توجه به جدیت تغییر در شیوه پرداخت یارانه ها در دولت روحانی، باید این قانون به مسیر اصلی خود یعنی مقابله با تورم ناشی از افزایش قیمت کالاها بازگردد و منابع حاصل از آزادسازی قیمت ها در بخش انرژی صرف پرداخت یارانه نقدی و همچنین یارانه تولید، کشاورزی و بهداشت شود.

این میزان کسری بودجه برای پرداخت یارانه به متقاضیان، دولت را با چالش های عدیده ای روبرو خواهد کرد و دراین راستا حذف دهک های درآمدی بالا یعنی ثروتمندان و قشرمرفه جامعه می تواند بخشی ازاین کسری را جبران کند. ناگفته نماند این امر توافق مجلس شورای اسلامی ایران را می طلبد.

چنانچه توافق بین دولت و مجلس برای حذف دهک های درآمدی بالای جامعه ایجاد شود، درگام بعدی شناسایی دقیق خانوارهای نیازمند دریافت یارانه نقدی امری الزامی است.
به گفته معاون برنامه ریزی و نظارت راهبردی رییس جمهوری ایران، به منظور جبران کسری بودجه باید حداقل ۲۲ میلیون ایرانی از لیست دریافت کنندگان یارانه حذف شود.

موج رضایت از دریافت یارانه نقدی در مردم ایران

اگرچه تامین ماهانه یارانه نقدی به عنوان چالشی جدی برای دولت و مسوولان این کشور مطرح است، اما بسیاری از مردم ایران بدون کوچکترین توجه به دغدغه های دولت، ماه به ماه یارانه خود را از حساب شخصی شان برداشت می کنند، به نحوی که این روند به امری عادی در زندگی آنان تبدیل شده و برای هزینه کردن آن برنامه ریزی می کنند.

گفتگوی شرق پارسی با عده ای از مردم در سطح شهر تهران در ارتباط با دریافت ماهانه یارانه ها، نشان می دهد که بیشتر مردم از دریافت آن رضایت نسبی دارند و حذف آن را به عنوان خلا، در زندگی خود تلقی می کنند.

جوان ۳۷ ساله ای پرداخت یارانه نقدی را بسیار تاثیرگذار برزندگی سه نفره خود می داند و به شرق پارسی می گوید: «در حال حاضر قیمت تمام مایحتاج زندگی بالا است. من باید ماهانه ۶۵۰ هزار تومان اجاره خانه بدهم، خوب وقتی ماه به ماه به حساب من حدود ۱۲۰ هزار تومان واریز می شود این پول را برای بخشی از هزینه ها مصرف می کنم.»

زنی ۳۳ ساله که دارای دختربچه ایی یکساله است می گوید: «همسر من چند ماهی است که بیکار شده و تنها امید ما همین میزان پولی است که هر ماه دریافت می کنیم. دراین وضعیت همین رقم ناچیز برای من غذای چند هفته دخترم را تامین می کند.»

در عین حال آقایی ۴۰ ساله که شغل آزاد دارد می گوید: «در حال حاضر همه چیز گران است و برای تامین مایحتاج خانواده ام باید ماهانه دو میلیون تومان درآمد داشته باشم و بود و یا نبود یارانه فرقی برایم ندارد.»

از طرفی فردی بازنشسته به شرق پارسی می گوید: «حقوق بازنشستگی کفاف هزینه های زندگی را نمی دهد و برای من و امثال من که دارای عروس و داماد و نوه هستیم دریافت یارانه به عنوان کمک هزینه زندگی محسوب می شود.»

خانمی ۳۰ ساله که دارای یک فرزند است ضمن ابزار خرسندی از دریافت یارانه نقدی می گوید: «هر ماه با پول یارانه همه قبض های آب، برق، گاز و تلفن را پرداخت می کنیم و خیلی راضی هستیم.»

همچنین آقایی ۴۵ ساله می گوید: «من شغل آزاد دارم و درآمدم خوب است همچنین اعضای خانواده ام ۵ نفر هستند الان هر ماه قسط ماشینی که به صورت اقساط خریده ام را به راحتی پرداخت می کنم و اگر یارانه ها قطع بشود با مشکل روبرو خواهم شد.»

خانمی ۵۸ ساله که ماهانه حدود ۸۰ هزار تومان دریافت می کند این مبلغ را بسیار ناچیز می داند و می گوید که با این پول فقط یکی دوتا از قبض ها را می توانیم پرداخت کنیم واز دولت می خواهد به جای پرداخت یارانه، قیمت کالاهای مصرفی را کاهش دهد.

بسیار جالب اینکه برخی از مردم به ویژه آقایان پول یارانه را خرج مصرف سیگار و یا مواد مخدر مصرفی می کنند و یا عده ایی معتقدند که یارانه نقدی برای روستانشینان که خانوارهای بالای ۶ نفر را شامل می شوند بسیار موثراست، زیرا هزینه در روستاها به میزان شهرها به خصوص شهرهای بزرگ بالا نیست.

اما آنچه به نظر می آید، دریافت یارانه نقدی درهر ماه به مذاق بیشتر مردم ایران خوش می آید و گوشه ای از هزینه های زندگی آنان را با توجه به بالارفتن قیمت کلیه کالاهای اساسی و مورد نیاز جبران می کند. ضمن اینکه بسیاری از مردم پرداخت یارانه به قشر مرفه جامعه را کاری نادرست و غیرمنطقی از سوی دولت تلقی می کنند.

عدم اجرای فاز دوم هدفمندی یارانه ها

با توجه به عادت مردم ایران به دریافت ماهانه یارانه نقدی، باید بهترین شیوه برای اجرای این طرح به کارگرفته شود، به طوری که عزت و کرامت انسانی زیرسؤال نرود، ضمن اینکه اختصاص یارانه به اقشارآسیب پذیر و نیازمند جامعه از ضروریات عملیاتی شدن آن است.

علی اصغر یوسف نژاد، معاون پارلمانی وزیر اقتصاد در جمع خبرنگاران ازعدم اجرای فاز دوم هدفمندی یارانه ها خبر داد و افزود: «با توجه به شرایط کنونی فازدوم هدفمندی یارانه ها اجرا نخواهد شد و دولت به دنبال اصلاح ساختارمدیریت، گمرک، بیمه و بانک است. ضمن اینکه اصلاح قانون مالیات ها در دستور کار مجلس قرار دارد و به زودی نهایی می شود.»

به گفته یوسف نژاد اجرای فاز دوم یارانه ها به کسب نظر مجلس نیاز داشته و در بودجه ۹۳ اعمال نمی شود و با توجه به اینکه هدفمندی یک قانون دارد و تکالیف دستگاه ها مشخص است هرساله به صورت یک ردیف درآمدی و۴ ردیف هزینه ای ارائه می شود و در حال حاضر ملاک عمل، قانون فعلی است.

درجلسه اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی ایران که در روز ششم دی ماه امسال برگزار شد، اعضای این کمیسیون با بررسی تبصره اجرای قانون هدفمندی یارانه ها در سال آینده پیشنهاد اصلاح این قانون را تا پایان اردیبهشت سال ۸۳ داده اند.

اعضای کمیسیون مذکور با تاکید بر خروج دهک های درآمدی پردرآمد جامعه از مسیر یارانه ها، به منظور کاهش تبعات ناشی از افزایش حامل های انرژی، پیشنهاد پرداخت تا سقف ۱۰۰ هزارمیلیارد ریال به صورت تنخواه به منظورتامین یارانه ها تا پایان خرداد ماه سال آتی (۱۳۹۳) را ارائه کرده است.

اجرای هدفمندی یارانه ها با توجه به عجین شدن آن با زندگی خانوارهای ایرانی و نیز توجه دولت به تولید و سلامت جامعه، ضمن دراختیار قرار دادن یارانه به اقشار کم درآمد جامعه، می بایست بخشی از یارانه های نقدی به سمت بیماران و متقاضیان دریافت خدمات بهداشتی سوق یابد. این درحالی است که در روند اجرای این طرح باید همواره کرامت و عزت جامعه ایرانی حفظ شود.

در شرایط کنونی حتی بررسی های میدانی نشان می دهد که در طرح پرداخت ماهانه یارانه ها، میزان بهره مندی دهک های درآمدی پردرآمد، بالاتر از اقشارکم درآمد بوده است، لذا هدایت منافع حاصله از اجرای هدفمندسازی یارانه ها به سمت دهک های درآمدی پائین جامعه امری الزام آور است.

از سوی دیگر بعید است پرداخت یارانه نقدی در بلند مدت، بتواند مشکلات اقتصادی جامعه نظیر فقر، بیکاری و یا تورم را ریشه کن کند و در شرایط کنونی که ایران با بحث تحریم های بین المللی دست و پنجه نرم می کند، می تواند به عنوان مسکن موقتی برای درمان دردهای ناشی از زخم های اقتصادی بر پیکره جامعه ایرانی باشد.