خبر درگذشت نلسون ماندلا جهان را تکان داد و سیل پیام های تسلیت را روانه آفریقای جنوبی کرد. در تهران اما این تکان به گونه های دیگر نیز حس شد. تنها چند ساعت پس از اعلام درگذشت ماندلا، این پرسش که چه کسی در مراسم تدفین او شرکت خواهد کرد به یکی ازمهمترین بحث های رسانه های تهران تبدیل شد.
پرسش اصلی حول احتمال حضور محمد خاتمی رئیس جمهور اسبق ایران و گمانه زنی اصلی در خصوص احتمال ملاقات حسن روحانی رئیس جمهور کنونی ایران با باراک اوباما، رئیس جمهور آمریکا است.
محمد خاتمی که از چهره های میانه رو و اصلاح طلب ایران به شمار می رود چند سالی است که نمی تواند از ایران خارج شود و به طور غیر رسمی ممنوع الخروج است. او دو روز پیش اظهار امیدواری کرده بود که بتواند در این مراسم شرکت کند و به طور ضمنی بر محدودیتش برای سفر به خارج از ایران اشاره کرده بود. پس از این سخنان ، رسانه های مستقل و اصلاح طلب در ایران همراه با موجی از کاربران شبکه های اجتماعی خواستار حضور خاتمی در این مراسم و به نوعی برداشتن حکم ممنوع الخروجی او هستند.
تیتر و عکس اصلی شماره امروز روزنامه اصلاح طلب آفتاب یزد نیز به “لزوم حضور” خاتمی به عنوان “سفیر صلح و دوستی” در مراسم تدفین ماندلا اختصاص یافته است.
برای بسیاری ها در ایران خاتمی نماد جریان اصلاح طلبی و میانه روی است. جریانی که پس از آغاز اعتراض ها نسبت به اعلام پیروزی مجدد محمود احمدی نژاد در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ سرکوب و به حاشیه رانده شد. خاتمی که از سال ۷۶ تا ۸۴ عهده دار سمت ریاست جمهوری ایران بود تلاش کرد تا روابط این کشور را با کشورهای همسایه و غربی ارتقا بخشد. او همچنین نظریه “گفتگوی تمدن ها” را مطرح کرد. نظریه ای که در تقابل با ایده “جنگ تمدن های” هانتینگتون ارائه شد و مورد استقبال جهانی واقع شد، چنانچه سازمان ملل سال ۲۰۰۱ را به عنوان سال گفتگوی تمدن ها نام نهاد.
محمد خاتمی همچنین مرکز بین المللی گفتگوی تمدن ها را در تهران راه اندازی کرد تا بتواند نظریه خود را دنبال کند. دولت او روز ۳۰ شهریور را نیز در تقویم ایران به نام گفتگوی تمدن ها نام گذاری کرد. خاتمی همزمان در تلاش بود تا فضای سیاسی بسته ایران را اندکی بازتر کند. موضوعی که با مقاومت سرسخت نهادهای محافظه کار رو به رو شد. جانشین او محمود احمدی نژاد بود که راهی متفاوت از خاتمی در پیش گرفت و به “دیپلماسی تهاجمی” اعتقاد داشت و از مخالفان جریان اصلاح طلبی در ایران بود. دولت محمود احمدی نژاد همچنین یکسال پس از آغاز اعتراض های موسوم به جنبش سبز در سال ۸۸ و حمایت خاتمی از این جنبش، روز گفتگوی تمدن ها را از تقویم ایران حذف کرد.
از این رو است که برای جریان اصلاح طلب ایران ،سفر احتمالی خاتمی به آفریقای جنوبی به منزله تغییر شرایط ایجاد شده در چهار سال اخیر و حضور دوباره آنها در صحنه سیاسی خواهد بود. حضوری که از زمان حمایت از حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری اخیر آغاز شده بود.
داستان ممنوع الخروجی خاتمی اما به آخرین روزهای فروردین ۱۳۸۹ می رسد، زمانی که رسانه های غربی از ممانعت از سفر محمد خاتمی به ژاپن خبر دادند. خاتمی می خواست تا با سفر به ژاپن در کنفرانس منع گسترش تسلیحات هسته ای هیروشیما شرکت کند، سفری که در آخرین ساعات از آن جلوگیری شد. زمزمه ممنوع الخروج شدن خاتمی را از چند روز قبل برخی رسانه های نزدیک به دولت محمود احمدی نژاد اعلام کرده بودند، اما نزدیکان خاتمی این خبرها را شایعه سازی توصیف می کردند.
رسانه های محافظه کار علت ممنوع الخروجی خاتمی را حمایت او از جنبش سبز اعلام کردند، خاتمی همچون دیگر رئیس جمهور اسبق ایران یعنی هاشمی رفسنجانی از این اعتراضات حمایت کردند. هرچند خاتمی هرگز به صراحت از اعمال تقلب گسترده در این انتخابات سخن به میان نیاورد.
سخنگوی قوه قضاییه چندی پیش و در آخرین روزهای مهرماه در کنفرانس خبری خود درباره رفع ممنوعالخروج شدن خاتمی، گفته بود: “کسانی در جریان فتنه ۸۸ ظلم کردند از جمله فرد مذکور، در این اواخر اتفاق خاصی در مورد وی نیفتاده است و هر چیزی که قبلا نسبت به وی مطرح بوده، همان است.”
حامیان خاتمی می گویند که در قوانین ایران ممنوع الخروج کردن افراد وجود دارد و آن در صورتی است که شخصی به عنوان متهم در یک مرجع قضایی تحت تعقیب قرار گرفته و تفهیم اتهام شده باشد. اما محمد خاتمی در هیچ دادگاهی احضار نشده است و هیچ گونه حکمی مبنی بر ممنوع الخروجی او صادر نشده است.
با اینکه همچنان مشخص نیست که ممنوع الخروجی محمد خاتمی از سوی چه نهادی اعمال شده است، علی لاریجانی رئیس مجلس ایران اما دولت احمدی نژاد را در این خصوص مقصر معرفی کرد. لاریحانی کمتر از یک ماه پیش و در گفتگویی با روزنامه لوموند فرانسه گفته بود که: “من فکر میکنم که دولت احمدی نژاد در برخی موارد عادات بدی داشت که این هم یکی ازآنها بود و فکر میکنم که این مسئله به آسانی قابل حل است.”
محمود احمدینژاد اما این اتهام را رد کرد و گفت: “ممنوعالخروجی خاتمی موضوع قضایی بوده و ربطی به من نداشت.” او به اختلاف دیدگاه خود با خاتمی اشاره و تاکید کرده بود که :” گرچه ما ممکن است در شیوه اداره کشور اختلاف نظر داشته باشیم اما من حتی اگر این اختیار را داشتم هرگز این کار را نمیکردم.”
هنوز تا روز یکشنبه و مراسم تدفین قهرمان مبارزه با آپارتاید چند روزی زمان باقی است. در تهران اما هنوز مشخص نیست که چه کسی می خواهد به آفریقای جنوبی سفر کند، مشخص نیست چه نهادی رئیس جمهور اسبق ایران را ممنوع الخروج کرده است. همانگونه که گرچه شورای شهر تهران می خواهد خیابانی را به نام ماندلا نامگذاری کند اما هنوزمشخص نیست که کدام خیابان.