ریاض؛ فتح الرحمن یوسف – در عربستان سعودی جنبش فرهنگی فعال و زنده ای وجود دارد که هر سال بیشتر رشد می کند و در حجم تولیدات فرهنگی گوناگون از جمله تالیفات، شعر، ادبیات و مشارکت گسترده در شبکه های اجتماعی تبلور می یابد. با این حال اهالی فرهنگ نسبت به واقعیت موجود فرهنگی شان منتقد هستند و معتقدند نوعی شکاف بین وضعیت فرهنگی ای که در آن زندگی می کنند و واقعیت “تا حدودی غرق” در گذشته گرایی و قالب ها و چارچوب های قدیمی وجود دارد.
برخی از این اهالی فرهنگ و روشنفکران می گویند هیچ بازتابی از نیروی فرهنگی در سطح رابطه فرد با محیط و جامعه اش وجود ندارد چرا که فرد برای تعیین رابطه اش با دیگران و ترسیم تصوراتش درباره شان به سنتهای قبیله ای متوسل می شود در حالی که فرهنگ یک کنش اجتماعی است و نیازمند بالا بردن سطح رفتار و تعامل و هدایت آن به سمت مدنیت، توسعه و تولید بیشتر است.
در اینجا تحقیقی درباره این محورها که تعدادی از نویسندگان و اهالی فرهنگ عربستان سعودی روی آن اشتراک نظر دارند انجام شده است:
* الکنانی: فرهنگ جامعه ای
* عبدالله الکنانی یکی از مسؤولین وزارت فرهنگ و وسایل ارتباط جمعی عربستان سعودی می گوید: «اگر کسانی که در تولید فرهنگ دستی دارند بتوانند محصول فرهنگی را ایجاد و به ذخیره اجتماعی تبدیل کنند، به طوری که حقیقتا بدان جامه عمل پوشانده شود، جامعه تبدیل به یک عامل موثر و فعال در رشد فرهنگی خواهد شد».
الکنانی که برای مدتی به عنوان رئیس باشگاه های ادبی فعالیت داشته اشاره می کند که «فرهنگ سازی مسؤولیتی است که نیازمند توجه است». به نظر وی نهادهای فرهنگی چه نهادهای دولتی و چه نهادهای فرهنگی خصوصی از نقش آگاهی بخشی فرهنگی عبور کرده و در پی «تولید تمدنی، ارزشی و رفتار توسعه گرایانه موثر و کارامدی هستند که افراد و نهادهای جامعه در آن مشارکت داشته باشند».
وی می افزاید که این نهادها مسؤولیت «تغییری که در ذهن جامعه رخ می دهد را بر عهده دارند تا در نهایت جامعه از جایگاه دریافت و مصرف به جایگاه اعطاء و تولید برسد»، و می گوید که «فرهنگ تکیه گاهی مهم برای رسیدن آگاهی شناختی در جامعه است که نیازمند همراهی و همگامی با جریان پیشرفت است.» وی فرهنگ را «محصول اصیل تمدن و بنیان رفتار تمدنی و اندیشه روشنگرانه و انسانی» می داند.
* الفضیل: فرهنگ سستی
* در حالیکه دکتر زید الفضیل به عنوان نویسنده می پرسد ما درباره کدام فرهنگ بحث می کنیم و تاثیر حقیقی محصولات فرهنگی ما در عرصه واقعیت چیست، اشاره می کند که ما به عنوان جامعه علیرغم اینکه مانند همه ملت ها و با همان شور وشوق کنش فرهنگی انجام می دهیم، اما شکاف بزرگی بین فرهنگ و سنت های ما با آنچه در عرصه واقعیت رفتارهای ما بازتاب می یابد وجود دارد.
وی می گوید: «محصول فرهنگی به عنوان ملاک و معیار خیزش برای رشد و شکوفایی در بین ما و در ذهن دست اندر کاران فرهنگ سازی عمومی و خاصه برنامه ریزان آموزش ما حضوری ندارد، در حالی که نیاز مبرمی به آن وجود دارد». به نظر الفضیل مسؤولان فرهنگ سازی جدای از اینکه به تعمیق سؤال فرهنگی در وجدان فرهنگی و نوآورانه مردم توجهی ندارند، به تعمیق شناخت و معرفت در ذهن جامعه هم نمی اندیشند. به اعتقاد وی واقعیت فرهنگی فعلی تا حدودی بیانگر وضعیت سستی و خمودی است که امروز فرهنگ دچار آن شده است تا جایی که افراد جامعه اکثرا توجه کمی به همراهی و همگامی با فرهنگ و پیگیری محصولات متنوع فرهنگی از خود نشان می دهند.
الفضیل نظرش را بطور خلاصه اینگونه بیان می کند که «رشد هر نهضت فرهنگی نیازمند این است که در لایه لایه درونی جامعه حداقلی از انگیزه درونی در سطح نهادهای دولتی و خانواده در کنار هم و دست در دست هم وجود داشته باشد و بین این دو یک حالت کامل کنندگی گسترده برقرار باشد».
اما به نظر الفضیل، «این کامل کنندگی مورد نظر در جامعه فرهنگی ما بطور کلی مفقود است زیرا قانونگذاری روشنی برای تاسیس مراکز فرهنگی خانواده محور وجود ندارد تا در تقویت حضور فرهنگی بخش های درونی جامعه از طریق ارائه برنامه های هنری همچون تئاتر، هنرهای متنوع فلکلور و تولیدات فکری و ادبی نقش داشته باشد».
* الحربی: نقش روشنفکران و اهالی فرهنگ چیست؟
اما نقش روشنفکری که نهادها و گاهی هم مردم را مورد سرزنش قرار می دهد بدون اینکه از خود انتقاد کند چیست؟ احمد الحربی به عنوان یک شاعر می گوید که روشنفکران غیبت واضحی در انجام وظیفه روشنگری شان برای جامعه دارند و جهش نوآورانه در عربستان به تنهایی نمی تواند فرهنگی بسازد که تمام بخش ها و گروه های جامعه از آن استفاده کنند چرا که صرفا در چارچوب جریان نوآوران و پدیدآورندگان باقی می ماند و نمی تواند به عنوان عنصری از عناصر سازنده جامعه فرهنگی عمل کند.
الحربی همچنین از آنچه “پدیده سیستماتیک بودن فرهنگ” می نامد و معتقد است که کلا بر جامعه عربی و به ویژه در عربستان مسلط شده و از قالب گذشته بیرون نمی آید، گله دارد.
به نظر الحربی این همان واقعیتی است که ایجاد یک فرهنگ شکوفا و دارای تعامل با محیط اطراف را مورد غفلت قرار می دهد و موجب می شود جامعه در دستاوردها و افتخارات گذشته بماند بدون اینکه به رشد و توسعه و همگامی با پیشرفت های عصر مدرن بیاندیشد، چیزی که دیگر دوره اش تمام شده و دیگر مجالی برای عقب ماندن از رشد و شکوفایی نیست.
الحربی بر ضرورت حرکت به سوی تعامل و ارتباط با فرهنگ های دیگر و البته بدون تحقیر دستاوردهای گذشته تاکید دارد و می گوید: «تفاوت فرهنگ های انسانی منبع غناء و انگیزش مهمی است». وی به نقل از دکتر ابراهیم البلیهی می گوید: «جوامع به لحاظ فرهنگی مانند عرصه بیولوژی تولید مثل می کنند» و این تولید مثل فرهنگی در جوامع همچنان غالب باقی می ماند اما اینطور نیست که افراد در جوامع پیشرفته استعدادها و توانایی ها بهتری از افراد جوامع عقب مانده تر داشته باشند بلکه مشکل و نقص اصلی در قالب ها و چارچوب های فرهنگی است.