دکتر داوود هرمیداس باوند، استاد حقوق بین‌الملل و روابط بین‌الملل
سال ٢٠١٣ سال پر فراز و نشیبى براى سیاست خارجى ایران بود. در نیمه اول آن که با ماه هاى آخر دوران ریاست جمهورى محمود احمدى نژاد مصادف بود، ایران یکى از پرتنش ترین دوران خود در زمینه سیاست خارجى را سپرى کرد.
وضع تحریم ها ى شدید تر بین المللى، ایران را از نظر سیاسى و اقتصادى در انزوا قرار داده بود. علاوه بر تداوم تنش های گذشته با آمریکا و اتحادیه اروپا ، تنش در روابط ایران با کشورهاى منطقه بویژه با کشورهای عربی نیز برسر مسایل مختلف منطقه اى به خصوص بحران سوریه گسترش یافته بود.
این دیپلماسى غیر پویا و نا کارآمد، با آغاز به کار دولت حسن روحانى رییس جمهور جدید ایران دچار تغییر شد. تابوى مذاکره با آمریکا شکسته شد. توافق اولیه میان ایران و گروه ١+۵ در مذاکرات ژنو در زمینه هسته اى حاصل شد وامکان دسترسى ایران به بخشى از درآمدهاى نفتى بلوکه شده اش فراهم شد.از سوی دیگر وزارت خارجه و دستگاه دیپلماسى به جایگاه اصلى خود بازگشت.
این وزارت خانه که در دولت احمدی نژاد فاقد اختیارات لازم در حوزه سیاست خارجی بویژه مسئله هسته ای بود، به تیمى با تجربه به ریاست محمد جواد ظریف نماینده پیشین ایران در سازمان ملل سپرده شد و پرونده هسته ای از شورای عالی امنیت ملی، بار دیگر به این وزارتخانه بازگشت.
وزارت خارجه ایران به ریاست محمد جواد ظریف با دستیابی به توافق هسته ای در ژنو، نوعی کارآمدی توام با تدبیر از خود نشان داد اما سوال پیش رو این است که آیا توافق ژنو اقدامی تاکتیکی و بر اساس نیاز حکومت ایران براى عبور از بحران ناشى ازتشدید تحریم ها بوده است یا دیپلماسی فعال وزارت خارجه و کادر مدیریتی جدید آن امکان تداوم خواهد داشت؟
آنچه که در پی می آید گفتگوی شرق پارسی با “داوود هرمیداس باوند” کارشناس مسایل بین الملل در همین باره است.
***
پرسش: به نظر شما دولت احمدى نژاد در چه شرایطى سیاست خارجی و موقعیت بین المللی ایران را به دولت بعد از خود تحویل داد؟
پاسخ: آقاى احمدى نژاد در زمینه سیاست خارجى یک استراتژى تهاجمى همراه با سیاست مقاومتى و تهدید زدایى و نگاه به شرق را شروع و پیگیرى کرد. فرایند این استراتژى با نوعى نافرجامى مواجه شده بود.
این مسئله در زمینه فناوری هسته اى بیشتر مصداق داشت که با افزایش پى در پى تحریم ها همراه بود.در هر دوره که مذاکره هسته ای انجام مى شد با عناوینى مانندایستادگى و مقاومت در برابر درخواست هاى غرب ، نتیجه مذاکرات را شکست خورده اعلام نمى کردند و تنها به بى نتیجه بودن مذاکرات اشاره مى کردند.
این مسئله مشروعیتى براى غرب در جهت افزایش تحریم ها ایجاد مى کرد. این مسئله مدام تکرار مى شد تا اینکه جامعه با یک بن بست و نوعى تنگنا به خصوص در بعد اقتصادى و متعاقب آن اجتماعى مواجه شد.
همان طور که مى دانید مشکلات اقتصادى پیامدهاى نگران کننده اجتماعى به همراه دارد .بیکارى، افزایش جرایم، فحشا و … همه نشان دهنده ارتباط میان مسایل اقتصادى و اجتماعى است. بنابراین این استراتژى با نافرجامى مواجه شد. این نافرجامى دولت احمدى نژاد بعد از هشت سال، یک احساس عمومى بود. این احساس عمومى ابتدا به صورت نوعى یاس و بى تفاوتى ظاهر شد.
در زمان انتخابات هم کاندیداهایى که شوراى نگهبان تایید مى کرد آن کاندیداهاى حکومتى بودند که زیاد با هم فرق نداشتند، ولى آقاى روحانى در مبارزات انتخاباتى یکباره نکاتى در زمینه سیاست خارجى مطرح کرد مانند تنش زدایى و گفت و گوى سازنده. وى از مذاکره با هر کس و در هر زمان بنا به ضرورت صحبت کرد.
پرسش: با توجه به بى میلى مردم براى حضور در انتخابات چه مسئله اى موجب حضور آنها شد و فکر مى کنید چه انتظاراتى از دولت روحانى دارند؟
مردمى که تصمیم به عدم شرکت در انتخابات گرفته بودند انتخاب روحانى را راه خروجى از شعارها و ارزشهاى دوران احمدى نژاد تلقى کرده و در انتخابات شرکت کردند. مردم توقع دارند معضلات موجود حل و فصل شود،فضاى اجتماعى تعدیل شود و راه برون رفتى براى مشکلات اقتصادى پدیدار شود . مضافا اینکه عدم تایید آقاى هاشمی رفسنجانى براى شرکت در انتخابات و هم چنین حمایت آقاى خاتمى ، بر روى شرکت مردم در انتخابات اثر گذاشت و دولت جدید با شعار جدیدى به میدان آمد.
پرسش: دستاوردهاى دولت روحانى در زمینه سیاست خارجى چه بوده است؟
پاسخ: مصادیق گفت و گوى سازنده مطرح شده از سوى آقاى روحانى درمذاکرات نیویورک، مبادله یادداشت میان آقاى اوباما و آقاى روحانى و گفت و گوى تلفنى میان آن دو، مذاکرات با وزراى خارجه ١+۵ در نیویورک و بعد از آن تصویب تفاهم نامه مقدماتى بعد از چند سرى مذاکرات فشرده در ژنو از جمله این دستاوردها بود. همه اینها افق جدید را باز کرد. این افق سرآغاز است.
فراموش نکنیم که هم دولت اسراییل در مقام مخالفت بر آمده و هم برخى از کشورهاى عربى. البته در مورد کشورهاى عربى مسئله سوریه هم به موازات آن مطرح بوده، بنابراین یک واکنش ناخشنود کننده اى بوده است. هم چنین در داخل آمریکا، کنگره و لابى که هم درون کنگره وهم خارج از کنگره فعال بوده با این توافق مشکلاتی دارند.در ایران هم اصولگرایان هم از این افق جدید بسیار ناراضى بودند.
پرسش: فکر مى کنید آستانه تحمل اصولگرایان تندرو در قبال عملکرد دستگاه دیپلماسى دولت روحانى چه مقدار است ؟
پاسخ: آنها در مقابل عمل انجام شده نسبى قرار گرفتند. براى آنها غیر منتظره بود . یکباره فضایى که تا قبل از آن در دست جریان مسلط اصولگرایان بود رو به دریچه اى باز شد و نگرش متفاوتى که کم و بیش از نظر آنها همسو با اصلاح طلبان و یا تجلیاتى از جنبش سبز درآن بود، روى کار آمد.
پرسش: به نظر مى رسد عکس العمل مقامهاى ارشد ایران هم گروههاى تندرو را به سکوت وا داشته است.
پاسخ: با توجه به اینکه بعضى از مقام هاى ایران هم همراهى نسبى با دولت روحانى را در پیش گرفتند، تندروها در یک حالت بهت قرار گرفتند. این گروهها منتظر پیدا کردن نقطه ضعفى هستند تا بتوانند به طور جدى وارد میدان شوند. حالا هر کجا که روند مذاکرات با نافرجامى نسبى مواجه شود این فرصت براى آنها فراهم مى شود تا با قاطعیت بیشترى وارد معرکه شده و در مقام انتقاد از دولت برآیند.
پرسش: در بعد داخلى چطور؟
پاسخ: در بعد داخلى، در دوران احمدى نژاد ما شاهد حیف و میل هاى اقتصادى، اختلاس هاى عظیم، مفاسد گوناگون و. … بودیم که نشان دهنده ناکارایى دولت وى در زمینه مدیریت بود. تاکید دولت احمدى نژاد بر روى یارانه ها و جلب طبقات محروم هم در نهایت افزایش تورم را در پى داشت. همه این مسایل دست به دست هم داده و مردم را نسبت به وضع موجود بدبین کرده بود.
پرسش: سیاست نگاه به شرق که توسط دولت احمدى نژاد پیگیرى مى شد، چه نفعى براى کشور داشت ؟
پاسخ: سیاست نگاه به شرق هم کارساز نبود. روسیه، چین و تا حدودى هند به قطعنامه ها علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل راى دادند. آنها از این وضعیت استفاده ابزارى کردند و بهره اقتصادى بردند.
روسیه و چین همواره اعلام مى کردند که نسبت به قطعنامه هاى شوراى امنیت پایبند هستند، ولى در مورد قطعنامه هاى یک جانبه و مضاعف خود را مکلف نمى دانند. اما عملا آنها بیش از دیگران نسبت به این قطعنامه هاى گروه دوم پایبند بودند. مجموع عوامل داخلى و خارجى سبب شد مردم به این دریچه اى که باز شد امید ببندند. آنها انتظاراتى در زمینه آزادى هاى داخلى دارند، مانندآزادى زندانیان سیاسى عقیدتى و رفع مشکلات اقتصادى. شرایط موجود اقتصادى براى مردم بسیار سخت است. تورم ،بیکارى ،سقوط ارزش پول داخلى و … مردم را در شرایط سختى قرار داده است.
پرسش: آیا به روندى که دولت روحانى پیش گرفته خوشبین هستید؟
پاسخ: امیدوارم این روند راه گشا باشد اما آسان نیست. در هر حال این روند با مشکلات و دست اندازهایى روبرو خواهد بود و فراز و نشیب هایى در پى خواهد داشت. انتظار این است، دریچه اى که باز شده بتواند گسترده تر شود که هم بازتاب داخلى مثبت داشته باشد و هم خارجى.
پرسش: در خصوص بهبود روابط با آمریکا و اتحادیه اروپا چه نظرى دارید؟
پاسخ: موضع گیرى هاى آمریکا بر تصمیم گیرى هاى اتحادیه اروپا اثر گذار است. اگر به خاطر داشته باشید زمان ریاست جمهورى بیل کلینتون در آمریکا طرح داماتو که اعلام شد و اجرا شد اتحادیه اروپا شدیدا در مقام مخالفت در آمد و گفتند این برخلاف مقررات سازمان تجارت جهانى و حقوق بین الملل و یک اقدام فراسرزمینى و دخالت در امور دیگران است.
وقتى شرکت آمریکایی ” کونکو”از طرح هاى نفتى ایران در خلیج فارس کنار کشید توتال فرانسه و رویال داچ شل جایگزین شدند. اما این بار خود اتحادیه اروپا هم همسو با آمریکا پیگیر تحریم هاى یک جانبه مضاعف بود.
پرسش: چشم انداز روابط را چطور مى بینید؟
پاسخ: پیچ و خم هایى وجود دارد که انتظار این است با درایت و کیاست، این پیچ و خم ها پشت سر گذاشته شود.
پرسش: نظر شما در خصوص بازگشت دستگاه دیپلماسى و وزارتخارجه به جایگاه اصلی خود بعد از روى کار آمدن دولت روحانى چیست؟
در دوران احمدى نژاد یک وحدت استراتژیک وجود نداشت. وزیر خارجه شاید آخرین نفرى بود که اظهار نظر مى کرد و اظهار نظرش هم تقریبا جدى گرفته نمى شد. شوراى عالی امنیت ملى و بسیارى از شخصیت هاى سپاه ، وعاظ نماز جمعه و حتى افرادى در مجلس، همه و همه در سیاست خارجى به انحا مختلف دخالت داشتند.
حتى اگر به خاطر داشته باشید در زمان خود احمدى نژاد در وین توافقى انجام گرفت در خصوص مسئله غنى سازى ٢٠ درصدى اورانیوم و قرار بود این نوع اورانیوم ایران به روسیه و فرانسه منتقل شود ولى تیم مذاکره کننده به محض ورود به ایران از سوى مقامهاى مختلف مورد انتقاد قرار گرفتند و مسئله بایگانى شد.
بنابراین وحدت استراتژیک نبود. آقاى روحانى سعى کرده مسایل را در وزارتخارجه متمرکز کند. از نظر تسهیل و سرعت تصمیم گیرى ها این مسئله ضرورى هم بود . تا حدودى هم در این زمینه موفق عمل کرد.در مجموع اگر حرکت هایى که رو به جلو است به موفقیت هاى نسبى برسد مخالفین تا حدودى به عقب رانده مى شوند و به این ترتیب به آنها اجازه بهره گیرى داده نمى شود.
پرسش: در خصوص بحث هسته اى ما شاهد موضع گیرى هاى بعضا دوگانه اى از سوى آمریکا بودیم. دلیل این نوع برخورد چیست؟
پاسخ: دست اوباما در این زمینه آن قدر هم باز نیست. وجود لابى هاى مختلف و نارضایتی بعضى از کشورهاى منطقه از روند مذاکرات هسته اى، آمریکا را مجبور به اتخاذ موضع گیرى هاى دوگانه مى کند تا هم آنها را راضى و ساکت کند و هم مشکلاتش با ایران را سر و سامان دهد. بنابراین اظهار نظر هاى دوگانه اى دارد. گاهى اعلام مى کند که گزینه نظامى هم روى میز است که طبیعتا بازتاب خوبى در داخل ایران نخواهد داشت، بنابراین آنها هم در فضاى خیلى آزادى عمل نمى کنند و ملاحظاتى را باید مد نظر قرار دهند.
انصراف عربستان سعودی از عضویت در شوراى امنیت و اعلام اینکه سیاست شوراى امنیت یک بام و دو هوا است در واقع خطابش به آمریکا بود. چون تصمیمات شوراى امنیت را اعضاى دائمى مى گیرند. شوراى امنیت قائل به خود نیست. تمام موفقیتش در گرو هم سویى نظر اعضاى دائمى اش است ولى خطابش بیش از همه به خط مشى آمریکا بود. البته در خود ایران هم چنین وضعیتى وجود دارد.
پرسش: پس به نظر مى رسد رفع اختلافات با آمریکا کلید حل باقى مشکلات است.
پاسخ : نکته مهمى که براى ایرانیان مهم است بهبود رابطه با آمریکا است. آنها مى دانند که اگر این مسئله تحقق پیدا کند آثارش در رابطه با مسایل دیگر هم تسهیل و تسریع مى شود. چون محور موضع گیرى ها آمریکااست. اگر خط و مشى آمریکا تعدیل شود، اتحادیه اروپا هم خیلى سریع تر مایل به سرمایه گذارى در ایران خواهد بود.