مهندس بازرگان به همراه آیت الله خمینی

مهندس بازرگان به همراه آیت الله خمینی

غلامعباس توسلی از دوستان نزدیک مهدی بازرگان، اولین نخست وزیر پس از انقلاب ایران به شمار می رود. در تصویر معروفی که از ابلاغ حکم آیت الله خمینی برای نخست وزیری دولت موقت بازرگان وجود دارد، غلامعباس توسلی همراه با دکتر یزدی، مهندس بازرگان، اکبر هاشمی رفسنجانی و شخص آیت الله خمینی دیده می شود.

غلامبعاس توسلی که اکنون در آستانه ۸۰ سالگی قرار دارد در این گفتگو که به مناسبت نوزدهمین سالگرد درگذشت مهندس بازرگان انجام شده است می گوید که هر چه از بازرگان به یاد دارد خوبی است.


شرق پارسی: روزی که آیت الله خمینی حکم نخست وزیری مرحوم بازرگان را صادر کردند، شما نیز حضور داشتید، از آن روز بگویید.

غلامعباس توسلی: زمانی که نخست وزیر دولت موقت را می خواستند معرفی کنند افرادی چون امام، آقای هاشمی، آقای بازرگان، آقای دکتر یزدی حضور داشتد که آقای یزدی مطالب را به زبان انگلیسی برای خبرنگاران ترجمه می کردند و من نیز مطالب را به فرانسوی ترجمه می کردم.

حکم آقای بازرگان (توسط هاشمی رفسنجانی) قرائت شد و بعد آقای بازرگان هم سخنانی مفصل داشتند. الان دقیقا خاطرم نیست که چه صحبت هایی داشتند، اما در خصوص وضعیت آن روزها بود. در آن روزها وضعیت چندان روشن نبود و آقای بختیار هنوز نخست وزیر بودند. برخی خبرنگارها هم می پرسیدند که چگونه است در یک کشور دو نخست وزیر همزمان وجود دارد که خب توضیح داده می شد که دولت آقای بختیار مشروعیت ندارند.


پرسش: چگونه شد که آقای بازرگان به عنوان نخست وزیر انتخاب شدند؟

پاسخ: آقای بازرگان موسس نهضت آزادی بود، حزبی که سیاسی و مذهبی بود. آقای بازرگان به خاطر فعالیت هایی که در زمان حکومت پهلوی داشتند به حبس محکوم شده بودند. شخصیتی مبارز بودند و در برابر دستگاه رژیم سابق ایستاده بودند و کتابهای بسیار نیز به زبانی ساده و روان نوشته بودند.

در آن زمان تقریبا از هر کس پرسیده می شد که چه کسی می تواند برای عهده داری چنین سمتی و تشکیل دولت موقت مناسب باشد، پاسخ همه آقای مهندس بازرگان بود. در آن زمان آیت الله مطهری، دکتر بهشتی و کسان دیگری که مشاور مرحوم امام (خمینی) بودند، نخست وزیری آقای بازرگان را پیشنهاد دادند به ایشان (آیت الله خمینی). مرحوم بازرگان هم گرچه ابتدا تمایلی برای بر عهده گرفتن این سمت نداشتند، اما پس از اصرار دوستان و اینکه بر شما تکلیف شده است تا در موقعیت کنونی این سمت را بر عهده بگیرید، ایشان نیز پذیرفتند.

بالاخره باید یک نفر مسئولیت دولت موقت را می پذیرفت. در آن زمان هم آقای خمینی یک اتوریته داشتند که وقتی حکمی داده می شد، پذیرفته می شد. در شورای انقلاب تعیین شده بود که آقای بازرگان عهده دار چنین سمتی بشوند. بعد هم نامه و حکم امام در این زمینه نگاشته شد.

پرسش: آقای بازرگان بعدها گفتند که اختلافات ایشان با آقای خمینی از همان روزهای ابتدایی، از همان زمان صدور حکم مشخص شد.

پاسخ: بحث های مفصلی در این زمینه عنوان شده است؛ بحث هایی که تناقض های زیادی در آنها وجود دارد و حتی گاه نقل و قول هایی متفاوت و متضادی از ایشان منتشر شده است. مهندس بازرگان متناسب با تغییر و تحولات بدون رودربایستی واکنش نشان می داد و دراین زمینه تعارف هم نداشتند، اما خب من الان نمی توانم در این زمینه چیزی بگویم. برای بررسی این موضوع نیاز هست که با اسناد و مدارک صحبت کرد و چنین موضوعی به طور دقیق بررسی شود.

پرسش: آقای بازرگان در طی ۹ ماهه ای که دولت را در اختیار داشتند چهار بار استعفا دادند، چیزی که ظاهرا حکایت از سختی کار ایشان داشت.

پاسخ: در فضای انقلاب، عده ای خود را ذی حق می دانستند تا در هر موضوع و هر کاری دخالت کنند. گروهها و افراد سرخودی وجود داشتند، نیروهای مدعی زیادی وجود داشت، برای همین هر کاری که می خواستیم انجام دهیم عده زیادی بودند و گروههای مختلفی بودند که فشار می آوردند، مثل همین موضوع تسخیر سفارت آمریکا.

به هرصورت وضعیت یک بام و دو هوایی حاکم بود. شورای انقلاب یک تصمیم می گرفت، دولت موقت تصمیمی دیگر و افراد و گروههای خودسر هم راه خود را می رفتند و کار خود را می کردند. به هرصورت وضعیت هم انقلابی بود. آقای بازرگان ماموریت خود را برای تشکیل دولت موقت انجام دادند و پس از آنهم مسئولیت را واگذار کردند. حالا در این فرصت کوتاه هم نمی شود که همه این مسائل را بررسی کامل کرد.

پرسش: درآن روزها برخی ها می گفتند که بختیار با کمک آقای بازرگان توانست از کشور خارج شوند. این سخن تا چه حد درست بود؟

پاسخ: نه این حرف درست نیست. اساسا در آن زمان آقای بازرگان هنوز وسیله و ابزاری نداشت که بتواند چنین کاری کند. این یک ادعای بی موردی بود که هیچ مستندی در این زمینه وجود نداشت.

بالاخره بعدها اتفاقاتی رخ داد، شرایط تغییر کرد. حتی شروع کردند در مدارس به شعار دادن علیه بازرگان. همه این موضوعات به تاریخ پیوسته و باید در تاریخ اینها را نگاه و نتایج آنها را سنجید، اینکه کدام کار درست بود، کدام کار اشتباه بود.

آقای بازرگان همواره معتقد بودند که باید در ایران دولت دمکرات تشکیل شود. بعدها هم نظرات خود را به طور صریح حتی درباره ولایت فقیه، حکومت داری و بقیه مسائل نوشتند.


پرسش: خاطره ای خاصی از ایشان به یاد دارید؟

پاسخ: خاطراتی که دارم، همه خاطرات خوبی از ایشان هستند. عقلانیت، نظم، اخلاق و چیزهایی از این قبیل که در ایشان به حد اعلاء بود. اما در این لحظه ای که با هم گفتگو می کنیم مورد خاصی در ذهن ندارم.