زمزمه بهبود رابطه ایران و آمریکا،کشورهایى که سال‌ها از تیرگى رابطه تهران – واشنگتن به نفع منافع ملى خود بهره برداری کرده اند، را به تکاپو واداشته است. یکى از این کشورها روسیه است.

سیاست روس‌ها طى ۳۴ سال قطع رابطه ایران و آمریکا به گونه اى بوده که از یک طرف از قطع روابط تهران – واشنگتن به کسب امتیاز دو جانبه از ایران و آمریکا پرداخته است و از طرف دیگر هرگز به یک متحد تمام عیار و مطمئن تهران تبدیل نشده است.

به طور نمونه ایران در سازمان همکارى شانگهاى که روسیه همراه با چین محور هدایت کننده آن هستند، تنها به عنوان عضو ناظر پذیرفته شده است و نقش چندانى در این سازمان همکارى هاى امنیتى ندارد. در واقع روس ها نسبت به نقش ایران در هر گونه تحرکی که موازنه استراتژیک را به نفع غربی ها تغییر دهد، نگران هستند اما طى این سالها هرکجا که لازم شده است با کارت ایران نیز بازى کرده اند.

تورج اتابکى، استاد تاریخ اجتماعى دانشگاه لیدن هلند و رییس بخش خاورمیانه و آسیاى مرکزى موسسه بین المللى تاریخ اجتماعى بر این باور است که روسیه با احتیاط به تحولات تازه میان آمریکا و ایران نگاه می کند.

اتابکی درباره سیاست روس‌ها در قبال ایران، در گفتگو با شرق پارسى مى گوید: «در روسیه یک صداى واحد در قبال تحولات روزهاى اخیر وجود ندارد. یک جناح در حاکمیت این کشورکه توسط عده ای از یاران پوتین حمایت مى شود ضمن استقبال محدود از بهبود رابطه ایران و آمریکا بر این باور است که این نزدیکى، ایران را از روسیه دور مى کند.»

وی با اشاره به دیدار حسن روحانى رییس جمهور ایران با ولادیمیر پوتین رییس جمهور روسیه در نشست اخیر سازمان همکاری های شانگهای در بیشکک می گوید: «حسن روحانی تلاش داشت تا این اطمینان را به پوتین بدهد که هرگونه رابطه نزدیک ایران و آمریکا، لزوما به معناى کاهش سطح رابطه ایران و روسیه نیست.»

اتابکی همچنین می گوید: «این جناح در حاکمیت روسیه از آنجا که تحریم های بین المللی علیه ایران ،بضاعت تهران را در داشتن یک رابطه خوب با روسیه محدود مى کند، تا حدى راضی است که محدودیت ها و تحریم ها علیه ایران تا حدى رفع شود اما نه به طور کامل.»

به باور تورج اتابکی، تصور اینکه آمریکا یک متحد ایران درمنطقه شود، «براى این جناح در روسیه مانند یک کابوس است.»

به اعتقاد وی جناح دومى نیزدر حاکمیت روسیه وجود دارد که هراسى از رابطه ایران با آمریکا ندارد زیرا الگوى رابطه روسیه با ایران کنونی را الگوى نظام شاهنشاهى گذشته ایران مى داند.

به اعتقاد تورج اتابکی، این گروه بر این باور است که بهترین سالهاى رابطه ایران با مسکو، دهه ۶٠ و اوایل دهه ٧٠ میلادى بوده است.

تورج اتابکی در توضیح این دوره می گوید: «در آن دوره گرچه آمریکا متحد ایران شاهنشاهی بود، ولى دولت وقت ایران در زمینه هاى منطقه اى، سیاسى و غیره رابطه تنگاتنگى با مسکو داشت.»

وی می افزاید: «این جناح در سطح کلان تر و در زمینه سیاست خارجى نیز نگاه متفاوتى با جناح اول دارد و سیاست خارجى روسیه را برخاسته از اتحاد جماهیر شوروى سابق می داند و درصدد پرهیز از هر گونه تنش باایالات متحده آمریکا، ضمن عدم همکارى تمام عیار با غرب است.»

اما آیا روسیه برای جلوگیری از نزدیکی احتمالی ایران و آمریکا به یکدیگر حاضر به دادن امتیاز است؟

تورج اتابکى در پاسخ به این سوال مى گوید: «جناح پوتین تلاش مى کند تا همچنان با کارت ایران بازى کند و براى جلوگیرى از نزدیک شدن ایران به غرب حاضر است امتیازاتى به ایران بدهد، به عنوان مثال تسلیحاتى در اختیار ایران قرار دهد و ایران را به سمت خود بکشاند.»

اما وی بلافاصله تاکید می کند که چنین مواردی بیشتر براى کسب امتیاز از غرب و چانه زنى خواهد بود، یعنى روسیه به طور ذاتی خواهان یک ایران قدرتمند اتمى در جنوب مرزهاى خود نیست و هیچ یک از جناح هایى درون حاکمیت کرملین نیزخواهان زایش یک ایران قوى نیستند.

اما در کنار اظهارات کارشناسانی مانند تورج اتابکی ، روس ها در ۳۴ سال گذشته که رابطه ایران و آمریکا قطع بوده است، مورد به مورد و در مصادیق مشخص با ایران رفتارهای متفاوتی داشتند.

بررسی برخی موارد از رفتار روس ها در همکاری های تسلیحاتی، هسته ای و حوزه انرژی با ایران نشان می دهد که رفتار روس ها با تهران بیش از آنکه مبتنی بر یک همسویی راهبردی باشد، مبتنی بر تفکرات تجاری و حتی کاسبکارانه و دلال گونه بوده است.

ذهنیت منفی مسافران ایرانی به توپولوف های روسی

تیرگى روابط ایران و آمریکا در ٣۴ سال گذشته و عدم دسترسی ایران به بازار رسمی صادرات هواپیماهای نظامی و غیر نظامی آمریکا، تهران را تا حدود قابل ملاحظه ای به صنعت هوا و فضاى روسیه به عنوان یک منبع جایگزین وابسته کرد.

پیش از انقلاب ۱۳۵۷، ایران عمدتا از هواپیماهاى آمریکایى در ناوگان نظامی و غیر نظامی خود استفاده مى کرد. به طور مشخص، در حوزه هواپیماهاى مسافربرى از تولیدات شرکت بویینگ و در زمینه هواپیماهاى نظامى از هواپیماهاى آمریکایى فانتوم و اف -١۴ استفاده مى شد.

بعد از انقلاب ۱۳۵۷ تا پایان جنگ ایران و عراق، تقریبا واردات هواپیما به ایران قطع شد. بعد از پایان جنگ، برخی هواپیماهاى نظامی و غیر نظامی روسى از سوی ایران خریداری شدند. یکى از این هواپیماهای مسافربری توپولوف است که در ایران به «تابوت هوایى» مشهور است.

به دلیل عدم ایمنى توپولوف نوع ١۵۴ و سوانح متعدد هوایى این هواپیما در ایران، استفاده از آن از دو سال پیش متوقف شد. ایران همچنین از روسیه هواپیماهای نظامی سوخو و میگ ۲۹ خریداری کرد.
عدم تحویل سامانه هاى موشکى اس ٣٠٠
روسیه سال ٢٠٠٧ بر اساس یک قرارداد هشتصد میلیون دلارى متعهد شد که پنج سامانه موشکى اس ٣٠٠ به ایران تحویل دهد اما از آن زمان تاکنون تحویل این موشکها وسیله اى براى امتیاز گیرى روس‌ها از غرب و ایران بدل شده است.

سال ٢٠١٠ و در دوره ریاست جمهورى دیمیترى مدودیف این قرار داد به بهانه اینکه ایران از سوى شوراى امنیت تحت تحریم است، یک طرفه لغو شد. پس از آن ایران با مراجعه به دادگاه داوری بین‌المللی در ژنو، از روسیه شکایت کرد و خواستار پرداخت غرامت چهار میلیارد دلاری از سوى روسیه شد .

براى جلوگیرى از این شکایت ، روسیه پیشنهاد تحویل یک سامانه موشکى جایگزین به جاى اس ٣٠٠ را داد که ایران از پذیرش این پیشنهاد سر باز زد. محمود رضا سجادی سفیر ایران در مسکو اعلام کرده است که در این رابطه با مسکو مذاکره نخواهد کرد.

سیستم های «اس ٣٠٠» ویژه دفاع از موسسات صنعتی، نهادهای دولتی، پایگاه های نظامی و مقرهای فرماندهی در برابر حملات هوایی و موشکى دشمن هستند. این سیستم قادر به نابودسازی اهداف بالستیک بوده و از قابلیت حمله به اهداف زمینی نیز برخوردار است. این موشک هم چنین توانایی پیگیری همزمان ۱۰۰ هدف و درگیری با ۱۲ هدف را دارد.

روسیه رقیب نفت و گازی ایران

روسیه از بهبود روابط ایران و آمریکا و لغو یا کاهش تحریم هاى نفت و گاز علیه ایران خرسند نیست زیرا چنین وضعیتى امکان اکتشاف، استخراج و صادرات بیشترنفت و گاز ایران به بازارهاى بین المللى از جمله اروپا را ممکن مى کند و این مى تواند به معناى کاهش منافع اقتصادى روسیه به عنوان یکى از بزرگترین صادر کنندگان نفت و گاز باشد.

ایران و روسیه نیمی از ذخایر گاز طبیعی ثابت شده جهان را در اختیار دارند و بزرگترین عرضه کننده گاز به حساب مى آیند، اما ایران به دلیل تحریم های بین المللی، در زمینه جذب سرمایه گذارى خارجى و تکنولوژى خارجى در صنایع نفت و گاز خود با مشکلاتى روبرو است.

در چنین شرایطی، روسیه در تعقیب برنامه‌های خود برای انحصار بازار انرژی اروپا، به ویژه در خصوص صادرات گاز، ایران را یکی از رقبای خود به شمار می‌آورد. در صورت لغو تحریم ها، ایران از توان و امکانات لازم و قابل ملاحظه در عرصه بازارهای اروپایی برخوردار است؛ از این رو روسها از بهبود روابط ایران با آمریکا از سطح مشخصی بالاتر خوشحال نخواهند شد.

در حوزه نفت نیز روسیه از عدم بهبود روابط ایران با اروپا و آمریکا و استمرار تحریم هاى بین المللى نفت و گاز علیه صنایع نفت و گاز ایران سود برده و مى برد.

در همین رابطه فریدون برکشلی مدیر اسبق امور اوپک در وزارت نفت ایران اعلام کرده است که روس‌ها «نفت اورال» را برای صادرات به مدیترانه و اروپای غربی کشانده و قیمت آن را بالا برده‌اند و از سوی دیگر قصد دارند نفت ایران را ارزان بخرند و به مصرف داخلی‌‌شان برسانند.

به گفته برکشلی این یک ایده جدی است و می تواند آسیب‌های جبران ناپذیری به صنعت نفت ایران وارد کند زیرا نفت اورال روسیه در مقایسه با نفت کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و ایران ،شیرین تر و هزینه حمل آن ارزان تر است.

مساله ای دو دهه ای به نام نیروگاه بوشهر

طی دو دهه گذشته، طرح احداث نیروگاه اتمی بوشهر یکی از موضوعات مورد همکاری و مناقشه همزمان بین تهران و مسکو بوده است. طرحی که باعث امتیاز گیری اقتصادی و سیاسی مداوم روس ها از ایران شده است.

در سال ۱۹۹۴ ایران با روسیه برای تکمیل این نیروگاه به توافق رسید و قرار شد روس‌ها، پس از ساخت، سوخت نیروگاه را به مدت ده سال تامین کنند و پسمانده سوخت هم به روسیه برگردانده شود.

ساخت نیروگاه سال بعد آغاز شد اما بارها به تعویق افتاد تا سرانجام در سال ۲۰۱۱ به پایان رسید و حدود یکسال است که کار می‌کند. این در حالی بود که حمل سوخت نیروگاه از روسیه به ایران نیز سال ها بین دو کشور مساله ساز بود.

در نهایت و پس از دو دهه، علی اکبرصالحی رییس سازمان انرژی اتمی ایران اعلام کرده است نیروگاه بوشهر موقتا به بهره‌بردار ایرانی تحویل داده شد. نیروگاه اتمى هزار مگاواتی بوشهر در دو سال آینده قرار است همچنان تحت گارانتی روس‌ها باشد و سپس به طور کامل به ایران تحویل داده ‌شود. در این مدت تعدادی از کارشناسان روسی برای مشاوره حضور خواهند داشت.

از سوی دیگر در حالی که افکار عمومی و رسانه ای ایران منتقد تجربه همکاری ایران و روسیه در نیروگاه بوشهر است، دولت ایران اعلام کرده که ممکن است طرح احداث نیروگاه اتمی دیگری با روسیه را در دست داشته باشد .

افق روابط تهران – مسکو

در مجموع به نظر مى رسد طى مدت ٣۴ سال تیرگى روابط ایران با غرب، روسیه این فرصت را پیدا کرده است تا با ایران نه بر اساس احترام به منافع متقابل بلکه تنها بر اساس نوعی رویکرد کاسبکارانه برخورد کند.

به همین دلیل به نظر می رسد اگر ایران قادر باشد که روابط سازنده اى میان خود با غرب به ویژه آمریکا برقرار کند، روس‌ها ناچار خواهند شد ملاحظات بیشتری در روابط با ایران به خرج دهند.

این در حالی است که تجربه سال های گذشته نشان داده است که بخش هایی از جامعه ایران به شدت نسبت به سیاست های روسیه در مورد ایران منتقد و حتی معترض و خشمگین است.