در جدیدترین اقدام برای عادی‌سازی روابط بین تهران و قاهره، اولین پروازمستقم میان ایران و مصر پس از گذشت سی و چهار سال در روز ۱۰ فروردین / ۳۰ مارس انجام شد. این نخستین پرواز میان قاهره-تهران از زمان پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و قطع روابط دو کشور پس از پیمان کمپ دیوید است.

مصر و ایران پیش از سقوط حسنی مبارک، در اکتبر۲۰۱۰ در مورد از سرگیری پروازهای مستقیم بین دو کشور توافق کرده بودند، ولی طی این دو سال و نیم، شرکت های هواپیمایی دو کشور برای استفاده از ظرفیت های این توافقنامه و برقراری پروازهای چارتر یا هفتگی اقدامی بعمل نیاورده بودند. این توافقنامه به شرکت های هواپیمایی ایران و مصر اجازه می داد بیست و هشت پرواز هفتگی یعنی چهارده پرواز برای هر کشور برقرار کنند.

طلسمی که بالاخره شکست

در خبری غیرمنتظره، هواپیمای ایر ممفیس به مالکیت رامی لاکان، تاجر مصری، با شماره پرواز ۸۰۰۰ حامل کاردار ایران و خانواده اش از مصر به تهران روانه شد و پس از فرود در فرودگاه تهران با پنجاه گردشگر ایرانی به مقصد اسوان در جنوب مصر پرواز کرد و در این شهر به زمین نشست.

این خط هوایی قرار است در آینده سفرهای توریستی و تجاری بیشتری را بین مصر و ایران انجام دهد. این پروازها که قرار است چارتر باشند از فرودگاه های اقصر، اسوان و ابوسمبل در جنوب مصر صورت می گیرد. البته بر اساس توافقی که بتدریج جزییات آن آشکار شده به نظر می رسد فعلا پروازها شامل گردشگران ایرانی مشتاق سفر به مصر باشد و این امر بیشتر به نفع اقتصاد نابسامان مصر و تجدید حیات گردشگری آن است تا جذب توریسم و تقویت صنعت گردشگری در ایران.

یادداشت تفاهم یا امتیاز یکطرفه؟

خبرگزاریها اعلام کردند که چهارشنبه ۹ اسفند، محمد شریف ملک زاده رئیس سازمان گردشگری و میراث فرهنگی و هشام زعزوع وزیر گردشگری مصر در تهران تفاهم‌نامه گردشگری امضا کردند.

ملک‌زاده به بخش‌هایی کلی از توافق‌های حاصل‌شده بین دو طرف اشاره کرد و گفت: “طرفین همکاری‌های گردشگری را از طریق تعیین دفاتر خدمات مسافرتی در کشورهای متبوع انجام خواهند داد. علاوه بر این، به‌منظور تسهیل تردد دوسویه‌ گردشگران، تسهیلات لازم برای سفر در نظر گرفته می‌شود…وزیر جهانگردی مصر آمادگی خود را برای دادن تسهیلات در بخش روادید براساس توافق حاصله اعلام کرده است”.

ولی این هشام زعزوع وزیر جهانگردی مصر بود که جزییات بیشتری از این تفاهم نامه را بیان کرد. او درباره‌ تمهیدات مصر برای لغو کامل روادید اتباع ایرانی با توجه به اقدام یکجانبه ایران برای لغو روادید اتباع مصری، گفت: «ما براساس قوانین و مقررات در مصر، برای اتباع کشورهای دیگر روادید صادر می‌کنیم. این‌گونه نیست که برای بعضی لازم باشد یا نباشد، اما می‌توان تسهیلاتی در صدور روادید داد…فکر می‌کنم در مصر تشریفات پیچیده‌ای درباره‌ لغو روادید باشد و اگر بخواهیم برای ایران لغو کنیم، باید این کار را برای سایر کشورها هم انجام دهیم”.
رئیس دفتر حافظ منافع مصر در ایران هم اظهار داشت:”ما تسهیلاتی را در زمینه‌روادید برای فعال‌سازی حرکت‌های گردشگری ارائه خواهیم کرد، این جزو تفاهم‌های قبلی نبود و اکنون اتفاق‌ تازه‌ای است.”

بر اساس این تفاهم نامه، اولا پروازها چارتر است، نه منظم. ایرانیها بطور فردی نمی توانند سفر کنند و باید در قالب تور بصورت جمعی به مصر بروند. شمار گردشگران ایرانی در هر تور مسافرتی محدود به صد نفر است و فقط سه آژانس مسافراتی اجازه دارند تورهای سفر به مصر را سازماندهی کنند. پروازها مسافران را مستقیما از ایران صرفا بمناطق مورد توافق انتقال می دهند.

هدف دولت مصر این است که با جذب هدفمند،محدود و برنامه ریزی شده گردشگران ایرانی، که به گفته وزیر مصری “سالانه حدود ده میلیون نفر ایرانی به مسافرت می روند که ترکیه مقصد دو میلیون نفر آنهاست. بر همین اساس وزارت گردشگری مصر پس از کسب موافقت های امنیتی با ورود ایرانیان به مصر و سفر گردشگران مصری به ایران موافقت کرد” ، از یکسو میزان شکوفایی صنعت گردشگری این کشور را به سطح پیش از انقلاب مصر برگرداند و دوازده درصد از درآمد ملی اش را سامان دهد، و از سوی دیگر از بروز حساسیت در بین گروههای تندروو از آنچه بزعم خود ناامنی و رواج تشیع می داند، جلوگیری کند.

یادداشت تفاهم و این همه اعتراض؟

این یادداشت تفاهم هم در مصر مورد اعتراض گروههایی از مصریان واقع شد و هم در ایران. البته به دلایلی کاملا متفاوت.

نگرانی از گسترش تشیع در مصر سنی مذهب و ایجاد بی ثباتی و ناامنی در این کشور انقلاب زده، دغدغه اصلی مصریهای مخالف با امضای این تفاهم نامه بوده است. دغدغه ای که البته امری جدید و مربوط به دوران بعد از خیزش مردمی این کشور نیست، بلکه این موضوع در زمان مبارک هم به کرات از سوی دولتمردان مصری در موقعیت های مختلف بیان شده است. سفر زعزوع به تهران عمدتا موجب خشم گروههایی همچون حزب النور شد. این حزب در بیانیه‌ای هشدار داد که مبادا دولت درهای مصر را به روی ایرانیان بگشاید و کشور را که “بهره‌مند از وحدت سنی‌ها” است با خطر تفرقه روبرو کند.

عادل الزکی رئیس کمیته گردشگری خارجی انجمن آژانس های گردشگری مصر هم ادعا کرد: “این توافقنامه غیرعملی است و باتوجه به مخالف دستگاه امنیتی مصر و افکار عمومی این کشور با ورود ایرانیان شیعه به مصر در وضعیت بی ثبات سیاسی فعلی، مصر قادر نخواهد بود که از عهده خطرات امنیتی ایجاد شده توسط گردشگران ایرانی بربیاید. در کنار این مسائل، آژانس های گردشگری مصر در حالیکه تحریمات بین المللی انتقال پول به این کشور را محدود کرده اند در زمینه معامله با ایرانی ها محتاط خواهند بود.”

عبدالله بدران رئیس فراکسیون حزب سلفی النور نیز از سفر اخیر وزیر گردشگری این کشور به ایران و آغاز همکاری های دو کشور در این زمینه به شدت انتقاد کرد و گفت:” دولت فعلی یک دولت موقت است و اجازه تعیین برنامه های بلند مدت استراتژیک برای کشور را ندارد. موضوع گردشگری ایرانیان شیعه در هر زمینه ای که باشد از نظر ملت مصر موضوعی رد شده است. ملت مصر از ابتدا حتی با سفرهایی که اهداف/ اسلامی نداشتند هم مخالف بودند”.

البته زعزوع در پاسخ به اعتراضاتی که ناشی از دهه‌ها بدگمانی و تیرگی روابط دیپلماتیک دو کشور است موضع‌گیری کرد و گفت که خود را تکنوکرات می‌داند و بدین جهت از نظر او نمی‌توان از گردشگران کشوری چون ایران چشم پوشید و همه تلاش او در جهت افزایش سهم مصر در صنعت گردشگری جهان است.

روزنامه الیوم السابع، ۳ مارس ۲۰۱۳ هم خبر داد که زعزوع پس از بازگشت به کشورش در پاسخ به انتقادات شدیدی که از او شده بود، گفته:”اگر به سود کشورم و ملت کشورم باشد، آماده همکاری با غول چراغ هم خواهم بود. باز شدن درهای مصر در برابر گردشگران ایرانی علیه هیچ یک از کشورهای جنوب خلیج‌فارس نیست، کشورهایی که همگی دارای روابط بازرگانی و توریستی با ایران هستند. رابطه با ایران و پذیرش گردشگران ایرانی برای آن‌ها حلال و برای ما و فعالان گردشگری مصر حرام باشد؟”

او با تاکبد بر اینکه نگرانی بی‌مورد است و ایرانیان برای صدور انقلاب اسلامی به مصر سفر نمی‌کنند، این قسمت تفاهم نامه را که قبلا اعلام نشده بود را بیان کرد که ” برای گردشگران ایرانی محدودیت حرکت وجود خواهد داشت و آنان از مکان‌های مذهبی دیدن نخواهند کرد…طبق مقرراتی که مصر وضع کرده، گردش ایرانیان در مصر محدود به چند محل است. بازدید قاهره و اهرام ثلاثه پیش‌بینی نشده است…اگر مشکلی رخ نماید، مقام‌های مصری به‌سادگی جلوی آن را خواهند گرفت.”

البته محمد البرادعی، سیاستمدار مصری از این‌که جهانگردان ایرانی از بازدید بعضی مکان‌های مذهبی مصر منع شده‌اند، انتقاد کرد و در صفحه توییتر خود نوشت: “چطور ما سنیان و شیعیان می‌توانیم با هم مناسک حج را انجام دهیم، ولی ایرانیان را از بازدید خانه خدا [بعضی مساجد شیعیان] منع می‌کنیم؟

این تفاهم نامه از منظر شهروندان و برخی رسانه های ایران نیز مورد انتقاد جدی قرار گرفت و بعضی از آن تعبیر کاپیتولاسیون مصری داشتند. مهمترین جنبه قابل انتقاد به این تفاهم نامه یکجانبه و نامتوازن بودن آن است. تفاهم نامه ای که فقط منافع مصر را مورد توجه قرار می دهد و کفه آن به نفع مصریها سنگینی می کند و با محدودیتهایی که برای سفر ایرانیان قائل گردیده، موجب وهن آنان شده است.

چهار محور قابل انتقاد به این تفاهم نامه شامل موارد زیر است:

اول: فعلا فرستادن گردشگر صرفا از ایران به مصر است و به دلیل شرایط نامساعد اقتصادی مصریها، ایران نباید منتظر سفر مصریها به ایران باشد و آنگونه که وزیر مصری در تهران گفت، ” برای اینکه حداکثر صداقت را داشته باشم اعلام می‌کنم که فکر نمی‌کنم در آینده نزدیک شاهد عزیمت مصری‌ها به ایران باشیم، چون میانگین درآمد مصر پایین است و به اندازه ایرانی‌ها نیست، هرقدر درآمد بیشتر باشد سفر هم افزایش می‌یابد. کل تعداد مصری‌هایی که در سال ۲۰۱۰ به سایر کشورها سفر کرده اند کمتر از صد هزار نفر است… مصر یک کشور پذیرنده گردشگر است نه فرستنده.”

دوم: ایجاد محدوده سفر برای گردشگران ایرانی در مصر در الاقصر و آسوان بگونه ای که سفر به مناطق مذهبی همچون راس الحسین و سیده زینب و مناطق تاریخی اهرام در جیزه شامل این محدودیتها می شود. البته وزیر مصری گفته “ایرانیان در مذاکرات اخیر هیچ درخواستی برای داشتن برنامه دیدار از مزارهای آل‌البیت در قاهره نداشتند. در صورتی که ایرانی‌ها در آینده‌ای نزدیک خواهان بازدید از قاهره باشند این بازدید به منطقه اهرام و دیگر مناطق تاریخی فرعونی مختصر خواهد شد.”

اگر قضیه همین باشد که زعزوع گفته، باید از دست اندرکاران ایرانی امضای تفاهم نامه خواست که با شفافیت تمام ابعاد این تفاهم نامه را برای مردم ایران تشریح کنند.

البته محمد شریف ملک زاده در هیجدهم اسفند محدودیت توافق مصر برای اشراف امنیتی بر گردشگران ایرانی در سفر به مصر را تکذیب کرد و این ادعا که سفر گردشگران ایرانی تنها می توانند به دوشهر الاقصر واسوان محدود شود را رد کرد وافزود : “بنده به عنوان امضاء کننده این تفاهم نامه قاطعانه می گویم که چنین اخباری مردود است و اگر خبرگزاری ها ومطبوعات قرار است اخباررا منتشر کنند باید به دیدگاههای سازمان رجوع واستناد کنند.”
ولی به نظر می رسد آنچه مبنای عمل مصریها واقع شده و بر آن نیز تاکید کرده اند، غیر از آنست که اقای ملک زاده اشاره کرده اند.

عمرو صدقی، از اعضای هیئت مدیره آژانس‌های گردشگری مصرگفته است که دلیل محدود شدن حضور ایرانیان فقط در شهرهای اسوان و اقصر این است که “دولت مصر نگران امنیت گردشگران ایرانی است؛ چون ممکن است در صورت حضور آنان در زیارتگاه‌های شیعیان، شهروندان سنی مصر برای آنان مزاحمت ایجاد کنند.” البته، واقعیت آنست که وزیر مصری اشاره کرده: “براساس این توافق، مصر می‌تواند اشراف امنیتی بر گردشگران ایرانی داشته باشد تا اینکه هدف اساسی آن‌ها “تنها” گردشگری باشد” و ” اگر مشکلی بروز پیدا کند، مقام‌های مصری می‌توانند تصمیم بگیرند و به سادگی جلوی سفر ایرانیان را بگیرند”.

سوم: لغو یک‌طرفه روادید از سوی ایران برای مصریها. وزیر گردشگری مصر درباره لغو روادید یک طرفه گفت: “ویزا و روادید طبق قوانین مصر برای کل کشورهای جهان وجود دارد آنچه که ما می‌توانیم ارائه کنیم تسهیلات در صدور روادید است، لغو روادید در مصر تشریفات حقوقی پیچیده‌ای دارد و اگر با ایران این اتفاق بیفتد با سایر کشورها هم باید لغو روادید شود.”

چهارم: بازرسی توریستهای ایرانی یکی از موضوعات شبهه انگیز تفاهم نامه اخیر است. وزیر مصری گفته” امنیت ملی خط قرمز است و هر تهدیدی همه این سفرها را لغو می کند…در ابتدا شرکت های دولتی دو کشور ، برای سفر گردشگران ایرانی به مصر فعالیت خواهند کرد. گردشگران ایرانی “تحت نظر” خواهند بود تا حسن نیت آنها “ثابت شود” و معلوم شود که گردشگران ایرانی تنها برای فعالیت های توریستی و نه کارهای دیگری به مصر می آیند تا این سفرها ادامه یابد. در غیر این صورت این سفرها متوقف خواهند شد. ”

اولین گروه از گردشگران ایرانی در حالی وارد مصر شده اند که بر اساس اخبار رسانه ها، کنترل ها و محدودیت های شدیدی بر آنها اعمال می شود و مأموران امنیتی مصر در همه حال همراه آنان هستند.

طبیعی است که حفظ امنیت در هرکشوری در راس اولویتها و منافع ملی آن کشور قرار گرفته است و این امری استثنا بردار نیست.ولی اینکه در یک تفاهم نامه یک طرف برای خود حق ویژه قایل شود و طرف دیگر نسبت به این مهم بی توجه باشد، امری غریب است. به گفته زعزوع “با طرف ایرانی این توافق انجام شد که نیروهای امنیتی مصر شامل دستگاه امنیت داخلی یا سرویس اطلاعات امنیتی، گردشگران ایرانی را بررسی خواهند کرد تا این‌که هدف اساسی آن‌ها تنها گردشگری باشد”. باید از طرف ایرانی پرسید چه تضمینی برای ورود نیروهای سلفی و القاعده از مصر به ایران بدون اخذ روادید وجود دارد؟

با توجه به اینکه ابعاد این تفاهم نامه در روزهای پایانی سال و تعطیلات عید از دید ایرانیان پنهان مانده و بتدریج از سوی طرف مصری جوانب مختلف آن آشکار می شود، لازمست مسئولین گردشگری ایران متن کامل مفاد این تفاهم را منتشر کنند تا همه در جریان مواد مختلف آن قرار گیرند. و به این سوال پاسخ دهند که چرا بجای آنکه از موضع عزت به دنبال جذب گردشگر از مصر باشند برای اعزام گردشگران ایرانی به این کشور به هر بهایی تلاش می کنند؟