عکس از خبرگزاری مهر
عموما در کشورهای صنعتی با اعلام مکان هایی برای دریافت غذای گرم و محلی برای خواب شبانه در فصل سرما تلاش می شود با بی خانمان های شهری تا حد امکان با احترام رفتار شود، اما شهرداری تهران با گشت های شبه پلیسی در شهر تهران که به صراحت در سایت این سازمان به عنوان کارنامه درخشان این سازمان درج شده به شکلی به دستگیری بی خانمان ها می پردازند و با زور و فشار و گاه بدرفتاری هایی که منجر به انتشار عکس هایی از رفتار ماموران شهرداری با این افراد انجامیده، آنها را به گرمخانه ها منتقل می کنند.
شاید اصطلاح “جمع آوری” بهترازهر توصیفی می تواند نوع رویکرد نهادهای رسمی از شهرداری تا پلیس و بهزیستی را در ارتباط با کارتن خواب های تهران بیان کند. اصطلاحی که کارتن خواب ها را به اشیایی مزاحم تقلیل می دهد که باید سریعا از سطح شهر حذف شوند. گشت های شهرداری تهران در شهر می چرخند و آنچنان که در خبرها آمده است این افراد را از خیابان جمع می کنند و به گرمخانه ها انتقال می دهند. اما پرسش این است که روش این جمع آوری چگونه است؟
گشت های شهرداری و “جمع آوری” کارتن خواب ها
عکس هایی از کتک زدن این افراد توسط ماموران شهرداری که مسوول جمع آوری این افراد از خیابان هستند در سال ۱۳۹۰ در روزنامه ایران، شیوه برخورد ماموران شهرداری با این افراد راا به موضوع بحث هایی در جلسات شورای شهر تهران تبدیل کرد.
با این حال شهرداری این نوع رفتار مامورانش را تکذیب می کند و یکی از کارشناسان روابط عمومی سازمان رفاه شهرداری درباره خبرهایی درباره بد رفتاری گروه های گشت شهرداری در جمع آوری کارتن خواب ها از این رفتارها با عنوان موارد “اصطکاک” یاد کرده و به شرق پارسی می گوید: “این متاسفانه سوء استفاده رسانه ای بوده و یک اصطکاک هایی قبلا بوده و یک اختلاف برداشت هایی بوده و اینها واقعیت نداشته و احیانا از جاهای دیگر بوده و برخی از این عکس ها هم جعل شده.”
او درباره نوع برخورد واحدهای گشتی شهرداری با این افراد می گوید: “واحدهای گشتی با نصیحت و توصیه افراد را به این مراکز می برند و در نهایتا با رغبت این افراد به این مکان ها می آیند و راضی می شوند که این مکان ها برایشان مفید است؛ ولی هیچ گاه اجبار وجود ندارد. این چیزهایی که قبلا بوده واقعیت ندارد یکم اصطکاک های سیاسی و رسانه ای بوده و در آن زمان مسسولان ما شفاف جواب دادند که این مسائل واقعیت ندارد.”
عکس از خبرگزاری مهر
با وجود تکذیب شهرداری، برخی کارشناسان از جمله دکتر مصطفی اقلیما رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران وجود این رفتارها را تایید کرده و گفته است که “بارها درباره این رفتار شهرداری با بی‌خانمان‌ها به آنها تذکر دادیم اما اثر بخش نبوده است. هنگام جمع‌آوری بی‌خانمان‌ها باید مددکار اجتماعی همراه نیروهای شهرداری باشد اما این موضوع رعایت نمی‌شود. وقتی موضوع را بررسی کردیم متوجه شدیم به دلیل رفتار‌های خشن و غیرانسانی نیروهای شهرداری هیچ مددکاری حاضر نیست آنها را همراهی کند. بدرفتاری‌ها را مددکارانی که قبلا هنگام جمع‌آوری کارتن خواب‌ها حضور داشتند به ما گزارش داده‌اند و این کارچند سال است که انجام می‌شود.”
اقلیما درباره دلیل این رفتار شهرداری می گوید: “مؤسسه‌ای که این افراد را جمع‌آوری و نگهداری می‌کند به ازای هر نفر مبلغی را از شهرداری دریافت می‌کند. به همین دلیل این موسسه سعی می‌کند افراد بیشتری را جمع‌آوری کند تا پول بیشتری گیرشان بیاید! از طرف دیگر محل‌های نگهداری بی‌خانمان‌ها که شهرداری به آن گرمخانه می‌گوید بسیار آلوده است.”
با این حال برخی از کارشناسان نظر دیگری دارند. علی کدخدازاده روزنامه نگار حوزه آسیب های اجتماعی می گوید: “شخصا گرمخانه ها را دیده ام و درست است که این مکان ها مثل هتل نیستند اما از خیابان بهترند.” وی معتقد است که یکی از عواملی که موجب شده کارتن خواب ها رغبتی برای رفتن به گرمخانه ها نداشته باشند مسئله “شناسایی شدن” است.
کدخدازاده به شرق پارسی می گوید: “شهرداری اینها را یکی دو روز در گرمخانه نگه می دارد و بعد اینها دوباره می آیند توی شهر. ما با یک گزاره طرفیم که آیا اینها در شهر باشند؟ با کارت دعوت که نمی شود اینها را برد… منظورم نیست که بزنندشان. مقاومت و انکار از سوی اینها طبیعی است. بخشی از اینها هم متکدی اند. اینها نگرانی که دارند اینست که نمی خواهند شناخته شوند. شهرداری اگر بتواند اینها را شناسایی می کند. بااین حال اینها اصلا نمی خواهند به این گرمخانه ها بروند. اگر شما با این آدم ها روبرو شوید اصلا پارادایم و نگاه فکری شان با آدم های معمومی کاملا متفاوت است.”
با این حال دکتر محمدی اصل در تحلیل نوع رویکرد شهرداری در برخورد با کارتن خواب ها معتقد است که معنی این کار نوعی تمامیت خواهی و حضور و دخالت در زیر و بم زندگی افراد است که یک جلوه اش هم این است. وی می گوید که مفهوم این کار آنست که به “نوعی ظاهر شهر را تمیز کنیم تا در اذهان عمومی و بین المللی اثر منفی نداشته باشد که ظاهرش خیرخواهی است ولی نوعی مداخله در همه چیز در این حوزه هم دیده می شود. این یکی از نمونه های مداخله در همه عرصه های خصوصی و عمومی است.”
جایگاه حقوقی خوابیدن در خیابان
از نظر حقوقی هیچ قانونی خوابیدن فردی در خیابان را جرم ندانسته است. دکتر مصطفی اقلیما رئیس انجمن مددکاری ایران می گوید: “از نظر قانون کسی نمی‌تواند مزاحم افرادی شود که در خیابان می‌خوابند. تنها درصورت وقوع جرم مشهود و وجود شاکی خصوصی می‌توان کسی را دستگیر کرد.”
بااین حال، پلیس و شهرداری حق طبیعی خود می دانند که با هر روشی این افراد را از خیابان جمع کنند. حتی به گفته سرهنگ غلامرضا سجادی فرمانده یگان انتظامی اجرائیات شهرداری مردم از رفتار پلیس در جمع آوری این افراد ظاهرا رضایت دارند.
راه حل کارشناسان : انجمن های غیر دولتی و تغییرات ساختاری
پرسش عمومی درباره کارتن خواب ها این است که چه راه حلی برای روبرو شدن با این مسئله وجود دارد. علی کدخدازاده روزنامه نگار حوزه آسیب های اجتماعی از تهران درباره راه حل این موضوع به شرق پارسی می گوید: “در تهران ان. جی. او ها (نهادهای غیردولتی) وجود دارند که در ارتباط با کودکان کار و کودکان خیابانی فعالیت می کنند. کودکان کار و خیابان داوطلبانه به این انجمن ها می روند. قبل از این که به سر کار بروند یا بعد از انجام کار به این انجمن ها می آیند برای اینکه چیزی یاد بگیرند یا برای گردش با داوطلبان بیرون بروند، این نهاد مردمی از یک منظر عاشقانه و به عنوان یک رفتار مدنی و نه به عنوان یک شغل خود را مسوول می داند. بنابراین در روابطش با این کودکان نوعی صبوری و درایت و مهر وجود دارد. اما وقتی یک نهاد دولتی این کار را می کند این نسبت فکری را با موضوع ندارد. در آن موارد یک آدم با یک مترسک خیلی وقت ها برایش تفاوت ندارد. این نهادهای مردمی هستند که می توانند این کار را بکنند.”
عکس از ایسنا
اگر نهادهای مردمی راه حل این مشکل باشند در تهران تعدادی از این انجمن ها فعال هستند. یکی از این انجمن های غیر دولتی که در حوزه کارتن خواب ها فعالیت می کند “موسسه نیکوکاری طلوع بی نشان ها” است. این انجمن که در اواخر سال ۱۳۸۴ شکل گرفته به توزیع غذا در میان کارتن خواب ها یا در گرمخانه ها فعالیت خود را آغاز کردند. اهداف این سازمان از جمله فراهم کردن امکانات ترک اعتیاد برای معتادان، کاریابی و کارآفرینی برای کارتن خواب ها و معتادان، تامین تسهیلات درمانی، غذایی برای نیازمندان و … ذکر شده است.
این انجمن هم اکنون بیش از ۳۰۰۰ حامی فعال دارد و به جز فعالیت در حوزه ترک اعتیاد، به کاریابی برای افراد بهبود یافته و نیز فعالیت هایی چون توزیع لباس گرم و پتو در میان بی خانمان ها پرداخته است. نذورات و شکرانه های جشن های خانوادگی از جمله منابع تامین مالی این انجمن بوده است.
این نوع انجمن ها ، مکان هایی هستند که از نظر کارشناسان بهتر از دولت می توانند مشکل بی خانمان ها را حل کنند. کدخدازاده با اشاره به اینکه توجه به این انجمن ها یک پارادایم جدید در حوزه مسائل اجتماعی است می گوید: “در فرهنگ و جامعه ما، از استاد دانشگاه گرفته تا کارتن خواب ها یک ترجیح عمومی وجود دارد که با نظام حکومتی خیلی مواجه نشوند، بنابراین راه حل این مسئله واگذار کردن کارهای مردم به انجمن های مردمی و داوطلبانه است.”
کدخدازاده با اشاره به اینکه ورود افراد متفاوت در سیستم رسمی هم مشکل را حل نکرده است می گوید: “وقتی آدم ها وارد یک سیستم بسیار معیوب و متصلب می شوند بیشتر آدم ها شبیه این سیستم ها می شوند بنابراین افراد خوب که وارد سیستم رسمی می شوند بیشتر شبیه این سیستم می شوند تا اینکه بتوانند کاری انجام دهند یا چیزی را تغییر دهند.”
اما از سوی دیگر دکتر محمدی اصل، جامعه شناس در دانشگاه علامه طباطبایی مشکل را مسئه ای ساختاری می داند و به شرق پارسی می گوید: “این مشکل سیستماتیک است. ما تعداد زیادی مسکن خالی در تهران داریم که باید خالی بمانند تا نرخ لازم را بدست آورند. از سوی دیگر نرخ فزاینده بیکاری که جوانان را سوق می دهد به سمت اعتیاد و فرد از خانواده کنده می شود و مهاجرت افسار گسیخته و ساختار جوان جمعیت و ضمنا دسترسی آسان به مواد مخدر خیلی کمک می کند به افزایش اعتیاد.
وی افزود: “در یک مدل نظام مند، این عوامل همدیگر را تشدید می کنند و یکی از معضلات که حاصل آنها است کارتن خوابی است. باید طرحی کلان با هماهنگی دستگاههای اجرایی انجام شود و در سطوح خرد هم باید آگاهی بخشی و رشد گزینه های مختلف برای گذران زندگی صورت گیرد. تا وقتی که سبک زندگی همه سلیقه ها را پوشش نمی دهد و کار به قدر کافی نیست و به ویژه در حالی که توزیع ثروت در دهه اخیر به شدت نابرابر شده و از سوی دیگر افزایش نمونه های زندگی تجملی مانند خودروهای بسیار گران قیمت، این وضع را تشدید می کند.”
