عکس از خبرگزاری مهر

بی خانمان ها، کارتن خواب ها، ژولیده ها، با بارو بنه ای که در اطرافشان جمع شده در سرما و گرمای تابستان، در حاشیه همه شهرهای دنیا دیده می شوند. آنها در همه جا همانند تهران و برخی دیگر از شهرهای بزرگ ایران جزء لاینفک دنیای شهری مدرن و مناسبات اقتصادی – اجتماعی آن هستند.

شاید اگر اتفاق شب هفدهم آذرماه سال ۱۳۸۲ رخ نمی داد که طی آن اجساد تعدادی از افراد کارتن خواب در ساعات اولیه صبح در مقابل چشم مردم تهران قرار گرفت، کارتن خوابی هنوز مورد انکار قرار می گرفت و متولیان شهری این موضوع را جدی تلقی نمی کردند؛ اما اکنون نه تنها متولیان شهری که کارشناسان مسائل اجتماعی هم با تحقیقاتی در پی توضیحی برای این پدیده و یافتن راه حلی برای آن هستند.

دکتر عباس محمدی اصل، استاد جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی درباره وضعیت ساختاری که به ایجاد چنین پدیده ای انجامیده به شرق پارسی می گوید: “شهری شدن افسارگسیخته در ایران با تحریک اقتصاد سرمایه داری جهانی که بدنبال پاسخ به نیاز آن اقتصاد است وضعیتی و روندی بوجود آورده که مهاجرت به شهرهای بزرگ در سالهای گذشته را به شدت افزایش داده است. این وضعیت به حاشیه نشینی در اطراف شهرها و افزایش کارتن خواب ها انجامیده که در کنار اقتصاد رانتی- نفتی به توسعه ای انجامیده که مجموعه ای مسائل اجتماعی را تولید کرده است.”

وی می گوید: “این پدیده البته یک جنبه ایدئولوژیک هم دارد که به نوعی تلاش برای امت سازی از طریق عضو گیری از میان مهاجرین روستایی به شهرها که در حاشیه ها ساکن می شوند هم دیده می شود. از سوی دیگر فکر مناسبی برای شهرسازی مناسب برای این جمعیت فزاینده در شهرها صورت نگرفته و شهرسازی افقی مورد نظر بوده و به این شکل ما اکنون با یک معضل چند جانبه روبرو هستیم که یکی از آسیب هایش بی خانمان هاست که دو شکل دارد که یکی حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ خصوصا پایتخت است و یکی هم کارتن خوابی یا خیابان خوابی است که چهره شهر را زشت و عبوس می کند. آخرین چاره ای که برای این مشکل اندیشیده شده ایجاد گرم خانه هایی برای این افراد است که این هم راهگشا نیست. این مسئله به الزامات توسعه برون زای ما بر می گردد و عدم تفکر به مدیریت این خیل فزاینده جمعیت. ”

از نقطه نظر مطالعات فرهنگی زندگی روزمره، مطالعه بسیاری از گروههای اجتماعی مانند بی خانمان های شهری اهمیت می یابد. آنها بخشی از حیات شهری به حساب می آیند که رفتارشناسی و ارزش ها و قواعد خود را دارند. آنها گروههای بسیار متنوعی هستند که از مطرود شدگان اجتماعی، افرادی که تجربه های شکست های عاطفی سنگینی را تجربه کرده اند، آنهایی که به دلایل مختلف خانواده و مناسباتش را ترک کرده اند تا معتادان و فقرا را در بر می گیرند.

شناخت دلایل بسیار متفاوتی که به یک نتیجه به ظاهر یکسان بنام بی خانمانی و کارتن خوابی انجامیده می تواند هم به یافتن راه حل برای سیاستگذاران اجتماعی کمک کند و هم فرهنگ عمومی مردم را در مواجه با این افراد تغییر دهد.

بی خانمان ها و کارتن خواب ها چه کسانی اند؟

“بی خانمان ها کسانی هستند که نمی توانند سرپناهی برای خود تهیه کنند. آنان که به مسکن دسترسی ندارند، بیرون، در فضاهای عمومی مانند خیابان، راهروها، پارک ها و متروها می خوابند.” این تعریف از بی خانمان ها یا کارتن خواب ها از کلیشه هایی که این افراد را معتادان و افراد پرخطر معرفی می کند دوری می کند. ویژگی هایی مانند اعتیاد و … ویژگی هایی هستند که در بقیه جمعیت شهری هم مشاهده می شود اما کارتن خواب ها کسانی هستند که از توانایی تهیه سرپناهی برای خود عاجز شده اند. علت های این موضوع متفاوت است.

دکتر محمدی اصلی درباره ترکیب جمعیتی کارتن خواب ها می گوید: “عمده این کارتن خواب ها را معتادان تشکیل می دهند و به ضرورت سن اعتیاد، بیشتر جوان هستند. اینها مراکزی برای تجمع دارند و لزوما در کنار خیابان نیستند: در کنار پل ها و بزرگراهایی پر رفت و آمد و جاهایی که کنترل در آنها کم است مثل دره هایی مثل دره فرحزاد. در فصول غیر سرما تعداد این ها زیاد تر می شود.”

از سوی دیگر علی کدخدازاده روزنامه نگار حوزه آسیب های اجتماعی در تهران با اشاره به واژه “جمع آوری” که برای جمع کردن این افراد از خیابان توسط نهادهای رسمی در این به کار می رود، به شرق پارسی می گوید: “واژه “جمع آوری” خیلی غیر مودبانه است اما ما با آدم هایی سر و کار داریم با سر و وضع بسیار نامرتب و گروه معناداری از این آدم ها معتادند و گروه های معناداری از این ها عقب افتادگی ذهنی یا رفتاری دارند.

وی می گوید: “البته ما کارتن خواب هایی داشتیم که فوق لیسانس داشته اند اما اینها بسیار کم اند آنقدر که جذابیت رسانه ای دارند. اینها اصلا تمایل ندارند این شیوه را ترک کنند. دلشان می خواهد پول دار باشند یا زندگی راحتی داشته باشند. اما اینکه ماموران شهرداری بیایند اینها را ببرند، اصلا تمایل ندارند.”

دکتر علیوردی نیا نیز بر اساس تحقیقات خود می گوید که حدود ۸۰ درصد کارتن خواب های تهران را معتادان به مواد مخدر تشکیل می دهند.

آمار کارتن خواب ها

با اینکه شهرداری آماری کلی از این افراد و خصوصیات فرهنگی اجتماعی آنها در دست دارد اما این آمار محرمانه تلقی می شود و در گفتگوی من با یکی از کارشناسان روابط عمومی سازمان رفاه شهرداری که نخواست نامش برده شود مشخص شد که اصولا آمار دقیقی هم در دست نیست.

دکترعلیوردی نیا استاد جامعه شناسی دانشگاه مازندران که پژوهشی درباره کارتن خواب ها انجام داده و کتابی با عنوان “جامعه شناسی کارتن خوابی” منتشر کرده نیز از نبود دسترسی به این آمارها سخن گفته است.

علت وجود نداشتن آمار مشخص درباره این افراد از سویی امنیتی تلقی شدن هر گونه آمار درحوزه آسیب های اجتماعی در ایران و از سوی دیگر فعال بودن نهادهای متعدد در این حوزه است.

علی کدخدازاده دراین باره می گوید: ” آمار مشخص وجود ندارد به این دلیل که نهاد مشخص و متولی برای این قضیه وجود ندارد. وزارت کشور در قالب استانداری ها و فرمانداری ها از منظری به این قضیه می پردازد. نیروهای انتظامی از منظری، سازمان بهزیستی، کمیته امداد و شهرداری از منظرهای متفاوت دیگر و هیچ مکانیسمی برای تجمیع این آمار وجود ندارد. به همین خاطر آمارها صحت ندارند.

وی در همین حال می گوید: “چیزی که ما در شهر می بینیم تعداد این کارتن خواب ها کم نشده. در دهه ۷۰ اینها زیاد شده بودند چون من در این باره در آن زمان کارمی کردم. بعدا کمتر شدند و الان دوباره اینها زیاد شده اند با این تفاوت که قبلا اینها پراکنده در شهر دیده می شدند. الان گروههای معنا داری از این ها تولید کلونی کرده اند در حاشیه های شهر و درمخروبه ها جمع می شوند، بخاطر همین در چشم کمتر دیده می شوند اما تعداد آنها کم نشده است.”

گرمخانه یا مدد سرا

از سال ۱۳۸۲ به بعد شهرداری تهران تصمیم گرفت مکان هایی را به نام گرمخانه برای کارتن خواب های این شهر راه اندازی کند. بر اساس آمار شهرداری تاکنون یازده گرمخانه یا مدد سرا در تهران برای کارتن خواب ها راه اندازی شده است. تا سال گذشته هر شب حدود ۱۴۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر در گرمخانه ها اسکان داده می شدند.

حسین زارع صفت مدیرعامل سازمان رفاه شهر تهران در سال ۱۳۹۱ گفته بود که “به طور متوسط روزانه ۳۰۰ نفر از آسیب دیدگان اجتماعی توسط شهرداری از سطح شهر جمع آوری می شوند.” این آماررسمی تعداد کسانی را نشان می دهد که توسط شهرداری به گرمخانه ها منتقل شده اند بنابراین آمار واقعی کارتن خواب های تهران باید بسیار بیشتر از این تعداد ارزیابی شود.

با این که در سالهای نخستین راه اندازی گرم خانه ها، زنان در میان کارتن خواب دیده نمی شدند اما چند سالی است که زنان کارتن خواب نیز به این گروه اضافه شده اند و از سال ۱۳۹۰ با افزایش تعداد این زنها، شهرداری برنامه ای برای ساخت گرمخانه ای ویژه برای آنها داشته که هنوز مشخص نیست چه زمانی به بهره برداری می رسد.

سازمان رفاه، خدمات و مشارکت اجتماعی شهرداری تهران متولی گرمخانه ها در تهران است. از جمله اهداف این سازمان “ساماندهی آسیب دیدگان اجتماعی و مهار، کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی در شهر تهران” عنوان شده است. اما در سایت این سازمان ذیل بخش خدمات، که نام گرمخانه ها درج شده هیچ گونه اطلاع رسانی رسمی در این باره صورت نگرفته است.

در همین حال ذیل عنوان پروژه های این سازمان برای سال ۱۳۹۲ از پروژه هایی چون: ۱٫ ۱۵۳۳۰ واحد گشت کنترل وضعیت جلوگیری از حضور متکدیان و افراد بی خانمان و پیشگیری از مرگ و میر افراد بی خانمان ۲٫ ۱۴۰ هزار نفر شبانه روز، خدمت سالم سازی محیط زندگی شهری شامل نگهداری آسیب دیدگاه اجتماعی در سامانسراها وارجاع به سازمان های متولی ۳٫ ارائه خدمات به افراد بی خانمان و کارتن خواب در گرمخانه ها (مردان و زنان) ۴ . نگهداری ۴ گرمخانه در سطح شهر تهران برای افراد بی خانمان و… سخن گفته شده است.

یکی از مسوولان روابط عمومی سازمان رفاه، خدمات و مشارکت های اجتماعی شهرداری تهران که مسوول ساخت و نظارت بر گرمخانه های تهران است و نخواست نامش در این گزارش برده شود به شرق پارسی می گوید: “ما در تهران چندین مدد سرا (نام جدید گرمخانه) و دو سالن سرا داریم. مددسرا بعضا حالت خود اظهاری دارد یا واحد های گشتی ماست که می روند و افرادی را پیدا می کنند و به این مراکز می آورند و شب آنجا می مانند و صبح می روند. اینها جنبه موقتی دارند. اگر حالا روز هم هوا خیلی سرد باشد می توانند بمانند. اما عموما صبح باید این مکان ها را ترک کنند. در این مکان ها سرویس غذایی و بهداشتی و خدمات پزشکی هم ارائه می شود. سالن سرا ها کمی ثبات بیشتری دارد به طوری که افراد در دوره هایی یک ماهه یا سه ماهه می توانند آنجا بمانند. بعد ممکن است این افراد غربال شوند و بعضی به بهزیستی یا جاهای دیگر معرفی شوند یا بعد از بهبودی ترخیص شوند. البته سالن سراها و مددسراها( گرمخانه ها) درتمام طول سال فعال هستند.”

این کارشناس درباره شیوه مدیریت این گرمخانه ها می گوید: “بعضی از این مددسرا ها و سالن سراها مستقیما زیر نظر ماست و برخی از آنها توسط پیمانکاران اداره می شود البته بیشتر در کارهای اجرایی ، اما سیاست گذاری و نظارت اش بر عهده سازمان و شهرداری است. ”