این روزها سخن از بحران در دریاچه ارومیه، زاینده رود و هامون شنیده می شود. تالاب های کشور یکی پس از دیگری خشک می شوند، زمین خودسوزی می کند، فروچاله ها پدیدار می شوند، بی آبی گریبان پایتخت و بسیاری از استان های کشور را گرفته است و … اما برخی از کارشناسان محیط زیست مدیریت منابع آبی را دلیل این بحران ها عنوان می کنند و از آن با عنوان «خشکسالی مدیریت» نام می برند.

هشت سال پیش نایب رئیس بانک جهانی هشدار داد که جنگ های آینده بر سر آب خواهد بود، نه نفت. هشداری که حکایت از یک بحران داشت و دارد. در ۵۰ سال گذشته هم ۳۷ مورد خشونت بین کشورها بر سر آب گزارش شده است که ۳۰ مورد آن به خاورمیانه مربوط می شود.

در تقسیم‌بندی‌های جهانی، ایران جزء مناطق خشک به حساب می آید. سال گذشته تنش هایی بر سر آب در اصفهان و یزد رخ داد. برخی از مسئولان بر این باورند که اگر این تنش ها، مدیریت نشود به درگیری های فراگیر داخلی بر سرموضوع آب کشیده می شود، چرا که یکی از مشکلات عمده درخصوص منابع محدود آب، افزایش روزافزون تعداد افرادی است که در مصرف آب شریک می‌شوند.

در سال های اخیر منابع آبی در تمامی دشت‌های ایران به پایین‌ترین حد خود در ۵۰ سال اخیر رسیده است. به نسبت ۴۰ سال گذشته آب رودخانه‌های ایران ۶۰ درصد کاهش داشته است. میزان آب ورودی به سدهای کشور در سال جاری (۱۳۹۲) به نسبت سال قبل ۱۰ میلیارد متر مکعب (۲۵ درصد) کاهش داشته و میزان بارش نیز ۲۴ درصد کاهش را نشان می‌دهد. ورودی آب به حوضه آب‌ریز دریای خزر ۲۵ درصد، به حوضه آبریز خلیج فارس ۱۱ درصد، به حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۱۰ درصد، به حوضه آب‌ریز دریاچه هامون ۵۰ درصد و به حوزه آب‌ریز سرخس ۶۶ درصد منفی بوده است.اگر در گذشته برای دستیابی به آب نیاز به حفر چاه با عمق ۱۵ متر بوده این رقم به ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر افزایش پیدا کرده است.

این ها فقط بخش های کوچکی از بحران آب در ایران است. بحرانی که ابعاد آن بسیار وسیع است، اما هنوز نتوانسته است به اولویت مسئولان تبدیل شود.

فارس بحرانی ترین استان؛ مرگ اکثر دریاچه ها و تالاب ها

“محمد درویش” یکی از پژوهشگران قدیمی محیط زیست و عضو هیئت علمی مؤسسه‌ تحقیقات جنگل‌ها و مراتع در گفت و گو با شرق پارسی در پاسخ به این پرسش که بحرانی ترین استان ایران از نظر منابع آبی کدام است؟ می گوید: «در بین ۳۱ استان کشور بدترین بحران را در استان فارس داریم که تراز منفی آبخوان های این استان به بیش از ۲٫۴ میلیارد لیتر مکعب از مجموع ۹ میلیارد لیتر مکعب تراز منفی کشوری رسیده است. یعنی نزدیک یک سوم از تراز منفی کشور در یک استان به نام استان فارس اتفاق افتاده است و به همین دلیل تمام دریاچه ها و تالاب های استان فارس از دست رفته اند. یعنی به خاطر این بحران دریاچه کافتر، دریاچه ارژن، دریاچه پریشان و مهارلو و تالاب های سه گانه بختگان، طشک و کمجان را از دست داده ایم.»

«خودسوزی زمین» پدیده بسیار عجیبی است که این روزها در استان فارس مشاهده می شود. پدیده ای که باعث وحشت بسیاری از روستائیان شد، اما کارشناسان زیست محیطی معتقدند که این پدیده در حالی در دشت‌ها به وجود می‌آید که سطح آب زیرزمینی به‌ علت برداشت بیش از حد از آن ها دچار افت شدید شوند.

«درویش» در ادامه صحبت های خود درباره بحران آب در فارس به خودسوزی زمین هم اشاره می کند و می گوید: «در فارس این روزها پدیده نشست زمین و خودسوزی زمین در مناطق مختلف از جمله “قره داغ” در نزدیکی شیراز و دریاچه پریشان مشاهده شده است.»

این کارشناس محیط زیست، نقاط بحرانی دیگر بعد از استان فارس را نیز برمی شمرد: «بعد از استان فارس استان های بحرانی دیگر استان کرمان و خراسان است. از سوی دیگر در پایتخت و در واقع استان تهران طبق گزارش سازمان زمین شناسی کشور، در برخی از مناطق جنوبی تهران میزان نشست زمین به ۳۶ میلی متر در سال رسیده است، این در حالی است که اگر در کشورهای اتحادیه اروپا چهار میلی متر نشست زمین در سال رخ بدهد، وضعیت بحرانی اعلام می شود.»

او در تشریح وضعیت بحرانی آب در استان های ایران می گوید: «استان های آذربایجان غربی و شرقی و شمال کردستان که متاثر از حوضه آبخیز دریاچه ارومیه هستند از دیگر مناطق بحرانی به حساب می آیند. استان همدان استان دیگری است به سمت بحران گام برمی دارد. بزرگترین فروچاله های کشور را در همدان در دشت های قهاوند و کبودرآهنگ داریم.»

«فروچاله» ها در همدان که درویش به آن اشاره می کند به مانند «خودسوزی» زمین در استان فارس به خاطر از بین رفتن آب های زیر زمینی رخ می دهد. در اطراف نیروگاه حرارتی شهید مفتح همدان این فروچاله ها به وفور مشاهده می شود.

نیروگاه های حرارتی به علت نیاز بسیار زیاد به آب معمولا در حوالی رودخانه یا سد ساخته می شود. کاهش آب باعث از دست رفتن رطوبت و در نتیجه کاهش چسبندگی خاک و بروز فروچاله می شود.

درویش سخنان خود را درباره مناطق بحرانی آب در کشور ادامه می دهد و می گوید: «حتی استانی مانند چهارمحال و بختیاری که یک درصد مساحت کشور را دارد و حدود ۱۰ درصد از منابع آبی در این استان سرچشمه می گیرد، متاسفانه از استان هایی است که دچار بحران شده است و در برخی از مناطق آن مانند خانمیرزا با نشست زمین و خودسوزی زمین روبرو شده ایم. برخی از تالاب های این استان مانند تالاب گندمان هم وضعیت ناگواری را دارد.»

زمانی که به استان خوزستان می رویم، جایی که زمانی ۳۰ درصد منابع آبی در آنجا جاری بود، اما این روزها به دلیل تعداد بیش از حد طرح های سدسازی و طرح های انتقال آب بین حوزه ای در بدترین وضعیت قرار دارد.

درویش که بارها خود به این منطقه سفر کرده است، بحران آب در این استان را با گورستان نخلستان های خوزستان تشریح می کند: «عمق متوسط رودخانه کارون هم اکنون به کمتر از یک متر رسیده که این بسیار نگران کننده است، به طوری که اغلب نخلستان ها در جنوب کارون از بین رفته اند. چرا که آب کارون نمی تواند این نخلستان ها را آبیاری کند و گاهی آب شور و آلوده خلیج فارس وارد نخلستان ها می شود که باعث می شود آنها ایستاده بمیرند و گورستانی از نخل های سوخته یا نخل شوریده را به نمایش گذارند.»

ماجرا تنها به مناطق خشک کشور ختم نمی شود. شاید عجیب باشد که استان های شمالی کشور هم با بحران آب نه در کمیت بلکه در کیفیت روبرو هستند. بحران زباله و شیرابه در سه استان شمالی ایران یعنی گیلان، مازندران و گلستان شرایط وخیمی را ایجاد کرده اند تا کیفیت آب از بین رود. قطع جنگل ها باعث افزایش رسوب در رودخانه هایی شده است که به تالاب های انزلی، بوجاق و گمیشان منتهی می شوند.

درویش در اینباره می گوید: «طرح های متعدد سدسازی بر روی حوزه آبخیز رودخانه اترک هم باعث شده تا آلاگل، آلماگل، آجی گل و گمیشان هم در وضعیت ناگواری بسر برند.»

یک نماینده مجلس: تنش و بحران آب شروع شده است

ده سال پیش در کشور شورایی به نام شورای آب شکل گرفت. این شورا با هدف هماهنگی و سیاست گذاری در زمینه تامین، توزیع و مصرف آب کشور ایجاد شد. ریاست عالی این شورا با رییس جمهور یا معاون اول ریاست جمهوری است. این شورا چند ماه پیش در دولت «حسن روحانی» برای نخستین بار تشکیل جلسه داد.

«محمدتقی توکلی» نماینده مجلس شورای اسلامی و عضو ناظر مجلس در شورای عالی آب در گفت و گو با شرق پارسی درباره دغدغه ها و راهکارهای شورای عالی آب برای مقابله با بحران آب می گوید: «برای بحران آب پیشنهادهایی ارائه شده است تا این بحران کنترل شود. به طور مثال کنترل برداشت های غیر مجاز از آب های سطحی و آب های زیرزمینی از جمله آنهاست. در شورای آب به مسئولان امر دستور داده شد که توجه ویژه ای به جلوگیری از برداشت های غیر مجاز داشته باشند.»

نماینده شهر الیگودرز در مجلس که سابقه مدیریت در وزارت نیرو و بخش های مربوط به مدیریت منابع آبی را در کارنامه خود دارد همچنین می گوید: «یکی از راهکار های دیگر این است که منابع آبی اولویت بندی شود. یعنی آب شرب اولویت اول باشد. بعد هم آب صنعت و محیط زیست در اولویت دوم قرار گیرد و در نهایت در اولویت سوم آب کشاورزی باشد تا وضعیت آب رو به بهبودی رود.»

او اضافه می کند: « در کشور بیش از حد از منابع آب استفاده می کنیم. در هیچ جای دنیا از منابع تجدید شونده آب بیشتر از ۴۰ درصد استفاده نمی شود، درصورتی که در ایران بیشتر از این میزان استفاده می شود و آن هم ما را به سمت تنش و بحران آب سوق می دهد.»

اواخر سال گذشته (۱۳۹۱)، کشاورزان در اصفهان نسبت به انتقال آب این شهر به استان یزد اعتراض ها و درگیری هایی حتی با نیروی انتظامی داشتند که این موضوع به صدر اخبار رسانه ها نیز راه یافت.

کشاورزان استان اصفهان به مسدود شدن حق‌ آبه کشت زمین‌های خود معترض بودند و تاسیسات انتقال آب زاینده ‌رود به یزد را تخریب کردند. به همین دلیل آب شرب یزد قطع و جیره‌بندی شده است.

این تنها بخشی از درگیری ها و تنش های داخل کشور برای آب است که به دلیل شدت آن رسانه ای شد. تنش هایی که به گفته توکلی «کما و بیش وجود دارد».

توکلی درباره این تنش ها ابراز نگرانی می کند و می گوید: «ما در آینده قطعا اختلاف هایی بر سر آب خواهیم داشت که همین الان هم شروع شده است. چون آب از بالا دست و ارتفاعات وارد رودخانه ها می شود. اگر در بالا دست مصرف بالا رود، در پایین دست دچار مشکل می شویم و اختلاف ها را ایجاد می کند. مثلا یک حوضه ای هشت استان را شامل می شود که باید از منابع آب استفاده کنند. اگر توزیع این منابع درست نباشد هم زیست بوم ها در خطر می افتند و هم اینکه ذی نفع ها ضرر می کنند که این باعث اختلاف و تنش می شود.»

خشکسالی مدیریت، تخریبی تر از خشکسالی طبیعی

به راستی بحران آب ایران از کجا ناشی می شود و چقدر مدیریت منابع آبی مهم هستند؟ این سوال را ابتدا از «درویش» می پرسم که می گوید: «بیشتر مشکل آب ایران به خاطر سومدیریت است که من آن را “خشکسالی مدیریت” تعبیر می کنم. یعنی آن چیزی که منابع آبی ما را تهدید می کند، خشکسالی طبیعی نیست بلکه التزام نداشتن به آموزه های دانش نوین مدیریت آب است که سبب شده خلاف نقشه سند آمایش سرزمین اقدام به چیدمان توسعه کنیم و این توسعه مبتنی توانایی های بوم شناختی سرزمین نیست.»

به اعتقاد این پژوهشگر محیط زیست، کشوری که شش درصد از منابع آبی آن سهم آب شرب است، به هیچ عنوان نباید دچار مشکل یا کابوس خشکسالی باشد.

هم اکنون در طول یک سال، میانگین آب قابل استحصال ایران، ۱۳۰ میلیارد مترمکعب است که حدود ۹۰ درصد آن در بخش کشاورزی مصرف می شود. حدود ۶ درصد در بخش شرب و ۴ درصد باقی مانده در بخش صنعتی مورد استفاده قرار می گیرد.
درویش ایران را با عربستان مقایسه می کند و می گوید: «آب قابل استحصال سالانه کشور عربستان یک میلیارد متر مکعب است و آبی که این کشور نیاز دارد تا شهروندانش از آن استفاده کنند دو و نیم میلیارد متر مکعب است. یعنی حتی آب قابل استحصال عربستان به اندازه آب قابل شرب این کشور هم نیست در این صورت اگر کشور ما دچار بحران کم آبی است عربستان چه وضعی دارد؟»

اما موضوع دیگر در بخش مدیریت منابع آبی اختصاص ۹۰ درصد آب قابل استحصال کشور به بخش کشاورزی است که هم درویش به عنوان کارشناس محیط زیست و هم توکلی به عنوان نماینده مجلس به آن معترض هستند.

درویش ابتدا به تقسیم بندی ایراد می گیرد و از آن با نام «حراج آب ایران» یاد می کند و می گوید: «چندسالی است که فعالان محیط زیست با فشاری که بر بدنه دولت آورده اند به این تقسیم بندی اشکال وارد کردند و معتقدند در صورت ادامه این وضعیت آبی برای نسل آینده باقی نمی ماند چراکه ما حق آبه محیط زیست را در این تقسیم بندی آب لحاظ نمی کنیم.»

وی معتقد است که در این تقسیم بندی باید چیزی حدود ۲۰ درصد مجموع آب قابل استحصال کشور، حق آبه محیط زیست تالاب ها و رودخانه ها و مناطق ساحلی به عنوان مهمترین عرصه هایی که در تنوع زیستی وجود دارد باشد. در نتیجه هم اکنون تلاش هایی می شود که این مسئله کمی تعدیل شود.”

توکلی هم از سوی دیگر می گوید: «بیشترین مصرف آب در بخش کشاورزی است. برای اینکه از آب با کارآمدی بیشتری استفاده کنیم، باید روش مدیریتی تغییر کند. باید در بخش افزایش راندمان سرمایه گذاری کرد و هم اینکه به دنبال کشت های اقتصادی برویم.»

این عضو کمیسیون کشاورزی مجلس نهم اضافه می کند: «در کشور از آب برای تامین اشتغال استفاده می کنیم. این اتفاق مخصوصا در بخش کشاورزی رخ می دهد. به اعتقاد من در حال حاضر کشاورزی دیگر تولید اشتغال نمی کند، یعنی رویکرد از بخش کشاورزی برای اشتغال باید به سمت بخش صنعت رود.»

توکلی هم مانند درویش خواستار سهم بندی متفاوت آب کشور است و می گوید: «در همه جای دنیا از آب با ارزش افزوده بالاتری استفاده می کنند. در ایران امروز با بحرانی که روبرو هستیم باید ۲۰ تا ۳۰ درصد مصرف صنعتی و زیست محیطی داشته باشیم. هفت تا هشت درصد سهم آب آشامیدنی داشته باشد و حدود ۶۰ درصد مصرف آب کشاورزی داشته باشیم.»

نمایندگان شرکت کننده در نشست عمومی سازمان ملل متحد، سال ۲۰۱۳ را «سال جهانی همکاری در زمینه آب» اعلام کرده‌اند. به تبع آن، سازمان جهانی جهانگردی هم شعار امسال روز جهانی جهانگردی – ۲۷ سپتامبر را در پیوند آب، گردشگری و حفاظت از آینده مشترک تعریف کرده است.

«درویش» در خاتمه در این باره می گوید: « اگر به سمت تقویت زیرساخت ها گام برداریم کاملا می توانیم میزان مصرف آب در کشور را که سهم قابل توجهی از آن به بخش کشاورزی اختصاص پیدا می کند را مدیریت کنیم هم مردم کشور ثروتمندتر شوند و هم از منابع آبی خود به طرز شایسته تری حفاظت کنیم و شعار امسال روز جهانی گردشگری که حفظ منابع آب در حقیقت تضمین حیات نسل های آینده است را تحقق بخشیم.»