“هولی”؛ فستیوال آتش و رنگ

از خانه که بیرون بروی در چشم بهم زدنی خیسی و سنگینی رنگ را روی صورتت حس می کنی و بعد صورت خندانی می گوید “هولی مبارک!” این شروع بازی است. باید بدانی که با صدها نشان از رنگ پاشی های مهربانانه و نامهربانانه به خانه برمی گردی. همه اینها را باید به فال نیک گرفت. هندی ها به کسی که دوستش دارند زودتر از همه رنگ می پاشند و این بازی به شاد شدن خدای کریشنا از بازیگران می انجامد.

امسال هفدهم مارس روز هولی (Holi) است. تاریخ این فستیوال بر اساس تقویم هندی تعیین می شود و هر سال تغییر می کند، اما همیشه رسیدن هولی همزمان با ماه کامل و همراه با آمدن تابستان و شکفتن گل های رنگارنگ است. گفته می شود که در قدیم مراسم هولی یک ماه بوده که به روز هولی ختم می شده است.

فستیوال هولی در اصل، ریشه در آغاز تابستان دارد، اما بعدها حال و هوای مذهبی پیدا کرده و اکنون به رنگ بازی مشهور است. واژه هولی در زبان هندی به معنی «سوزاندن» است. به همین دلیل روز اول هولی به روشن کردن آتش و گردهمایی و روز دوم به رنگ بازی اختصاص می یابد.

روح های شیطانی در هولی کوچک می سوزند

هولی کوچک، شب هولی برگزار می شود. “هولیکاداهان” یا افروختن آتش و برشته کردن دانه های جو از جمله مراسم این شب است. آب ریختن روی زمین هم که تقریبا در همه مناسک مذهبی هندوها وجود دارد.

روشن کردن آتش در پایان زمستان که در بسیاری از فرهنگ ها صورت می گیرد، از ایده سوزاندن شاخه های مرده قبلی و آمادگی برای روییدن شاخ و برگ های تازه بهاری گرفته شده است. امروزه با افزایش جمعیت، این اقدام به نگرانی زیست محیطی تبدیل شده است. گفته می شود که در هولی کوچک ۳۰ هزار آتش افروخته می شود که حدود سه میلیون کیلو چوب برای آنها به مصرف می رسد.

در خرافاتی که میان مردم رواج دارد، روح های شیطانی در آتش هولی کوچک سوزانده می شوند، البته این اعتقاد در یکی از هزاران داستان خدایان آیین هندو ریشه دارد. داستانی که به فستیوال هولی نسبت داده می شود در زمان شاهی به نام «هیرانیاکاشیپو» اتفاق افتاده است. این شاه توبه می کند و از “برهما” می خواهد که به نوعی نامیرایی برسد؛ اینکه حیوان یا انسانی او را نکشد، و همچنین در داخل یا خارج از خانه، در آسمان، دریا یا روی زمین نمیرد. برهما هیرانیاکاشیپو را می بخشد و خواسته اش را برآورده می کند.

هیرانیاکاشیپو پس از مدتی با استفاده از قدرت نامیرایی، به پادشاهی ستمگر تبدیل می شود که به مردم دستور می دهد او را بپرستند. تنها کسی که از دستورات او سرباز می زند و خدای ویشنو را می پرستد، پسرش «پراهلاد» است. پادشاه نقشه قتل پسرش را می کشد و از خواهرش (هولیکا) برای این کار کمک می خواهد. هولیکا از موهبتی برخوردار بود که در آتش نمی سوخت. به همین دلیل برادرزاده اش را روی پایش می گذارد و به آتش می رود. اما او نمی دانست تنها در صورتی از آتش در امان است که به تنهایی در آن برود. پراهلاد نام خدای ویشنو را به زبان می راند و عمه اش می سوزد. گفته می شود که نام هولی نیز از هولیکا گرفته شده است و آتشی که شب هولی روشن می شود نماد سوختن هولیکا است.

شبی که به لطیفه گویی می گذرد

بازی های هولی بر بخش مذهبی آن چیرگی پیدا کرده است و می توان گفت این روز دیگر کمتر به عنوان فستیوالی مذهبی شناخته می شود، اما در همین سرگرمی ها هم رازی نهفته است. هولی به عنوان مراسم کنار گذاشتن کدورت ها و فرصتی برای سنجش بردباری شناخته می شود و این سنجش، به رنگ بازی و آب پاشی محدود نیست. رسم است که در روز هولی مردم به هم ناسزا بگویند. در شب هولی (هولی کوچک) مردم دور هم جمع می شوند و در نور ماه کامل تا صبح به لطیفه گویی می پردازند. همچون سایر مناطق دنیا، گویش ها، زبان ها و اقوام مختلف در لطیفه ها حضور دارند. علاوه بر این، بزرگترین دموکراسی دنیا این اجازه را می دهد که دین و سیاست هم در لطیفه ها گنجانده شوند.

در بعضی مناطق، برنده لطیفه گویی سال قبل (که معمولا مرد است) سوار بر چارپایی به مراسم برده می شود. گل ها و آرایه هایی که به این فرد می آویزند یادآور همان سنتی است که دامادها سوار بر اسب به مجلس عروسی برده می شوند. این برنده با ریش و موی و بلند پنبه ای و لباس سفید، شاخه بلند گلی را به دست می گیرد تا نماد رسیدن بهار باشد.

برای هولی بازی باید حرفه ای بود

روز هولی از صبح با شور و نشاط همراه است. هر چند تعطیل رسمی است و کسی کار نمی کند یا بهتر است گفته شود جرات کار کردن ندارد. چون رنگ بازی ممکن است به جان و مال مردم آسیب برساند.

هولی جشن هندوها است، اما آنقدر هیجان دارد که همه را وارد میدان بازی می کند. مردم هند، از صبح با موسیقی سنتی و رقص، به استقبال هولی بزرگ می روند. در زبان سانسکریت این روز «دهولی» نامیده می شود. برای رنگ بازی باید مقدماتی فراهم شود. اول اینکه هر کسی در هند زندگی می کند، لباس مخصوصی برای بازی هولی دارد. علاوه بر این، کسانی که حرفه ای تر هستند به پوست و موهایشان روغن می زنند تا رنگ ها به راحتی پاک شوند.

به طور سنتی باید رنگ های طبیعتی به دست آمده از گیاهانی همچون نیم، کومکوم و هالدی در بازی استفاده شود. این گیاهان از بیماری های مخصوص فصل بهار هم پیشگیری می کنند، اما در سال های اخیر بازی های هولی به رنگ های شیمیایی آلوده شده است. خاکستر آتش شب گذشته هم به پودرها و آب های رنگی که مردم بر یکدیگر می پاشند افزوده می شود تا تقدس خاکستر آن آتش، از بیماری ها در امانشان دارد.

بسیاری از کسانی که به بازی هولی می روند (به خصوص مردان) از صبح نوشیدن بنگ را آغاز می کنند. این نوشیدنی از گیاه شاهدانه تهیه می شود و در برخی مراسم سنتی هندی ها مورد مصرف قرار می گیرد. این نقطه آغاز ماجراهای ناخوشایندی است که در روز هولی اتفاق می افتد.

رنگ خشونت مردانه بر فستیوال هولی

برای جامعه سنتی هند، هولی روز آزادی و تخلیه بسیاری از خشم های فروخورده است. ماهیت بازی هولی مرز باریک میان لذت بردن و آزار رساندن را از بین می برد و بهانه ای برای دستمالی و آزار زنان در انظار عمومی فراهم می کند. به همین دلیل زنان از رنگ بازی هراس دارند. توصیه های بسیاری برای زنان در این روز وجود دارد از جمله اینکه تنها به شرطی بازی کنند که به همبازی های خود اطمینان داشته باشند.

دو سال پیش، همزمانی هولی با روز جهانی زن (هشتم مارس) مراسم مختلفی را که به مناسبت این روز در هند برگزار می شود تحت تاثیر قرار داد. چون زنان در این روز جرأت سفر کردن در شهرها، بخصوص شهرهایی همچون دهلی نو را ندارند.

پرتاب تخم مرغ، گذاشتن سنگ در بادکنک های پر آب، پاشیدن آب کثیف یا آب و رنگ در گوش ها و حتی مالیدن فضولات حیوانات به صورت زنان از جمله خشونت هایی است که در روز هولی علیه زنان، و گاه مردان صورت می گیرد.

هشدارهای زیادی به زنان داده می شود، چون مردانی که مواد مخدر مصرف کرده اند به صورت گروهی در خیابان ها هستند و احتمال تجاوز گروهی وجود دارد. به همین دلیل به زنان توصیه می شود که بعد از ظهر، وقتی مسکرات روی مردان بسیار اثرگذار شده، به خانه برگردند. بسیاری از خارجی ها بعد از یک بار رنگ بازی، دیگر حاضر نیستند در هولی شرکت کنند.

با ثاتیر نوشیدنی های محرک، بین مردان هم شوخی های خشونت آمیزی دیده می شود. به همین دلیل، دیدن مردان با لباس های پاره در روز هولی عادی است. گاهی زنان هم فضا را مهیا می بینند تا تلافی همه ظلم های جامعه مردسالار را بر سر یکی از همبازی های مرد خالی کنند.

تقلیدی سودجویانه از کریشنا

این رفتارهای خشونت آمیز، تقلیدی سودجویانه از داستان عاشقانه ای است که درباره خدای کریشنا (تناسخ خدای ویشنو) وجود دارد؛ اینکه کریشنا وقتی جوان بود پوست تیره ای داشت و یک روز به مادرش گلایه کرد که چرا پوست رادا (معشوقه اش) روشن است. مادر هم این راه حل را داد که صورت رادا را رنگ کند. این داستان روایت دیگری هم دارد که می تواند بیشتر توجیه کننده رفتارهای خشونت آمیز مردان نسبت به زنان باشد؛ اینکه خدای کریشنا آب بازی با دختران روستا را دوست داشته و به آنها آب و رنگ می پاشیده است! در روز هولی عکس های کریشنا و رادا در کوچه و خیابان های هند شاهد این رنگ بازی ها هستند تا شاد شوند.

با همه این آسیب ها، هنوز بسیاری معتقدند که خطرات هولی به لذت بازی آن می ارزد و این فستیوال هر سال پر رونق در سراسر هندوستان برگزار می شود. این مراسم در روستاهای اطراف متهورا (جایی که محل تولد کریشنا شناخته می شود) بیش از سایر مناطق هند اهمیت دارد.

گرمای آفتاب که رفت، دیگر همه جا آرام گرفته است؛ بعضی به دلیل اثرات بنگ، خسته و خراب گوشه ای افتاده اند، اما دیگران که کدورت ها و رنگ ها شسته، لباس های نو پوشیده و به بازدید بزرگترها می روند.