اینکه بگوییم لغو تحریم های ایران، به سود یا زیان هند است، آسان نیست. در صورت به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته ای، به ظاهر هند از دشواری های روابط اقتصادی با کشوری همسایه که پل رسیدن به آسیای میانه است، خلاص می شود؛ اما برخی تحلیلگران معتقدند که این مشکلات به سود اقتصادی که از تحریم های ایران نصیب هند می شود می ارزد.

معاملات نفتی ناعادلانه ای که ایران به دلیل تحریم های کشورهای غربی مجبور است به آنها تن دهد، چنان برای شرکای آسیایی سودآور شده است که به نتیجه رسیدن گفتگوهای هسته ای و در پی آن برداشتن تحریم ها و وصول بدهی نفتی ایران، نه تنها اقتصاد ایران، بلکه اقتصاد آن کشورها را نیز متحول می کند. از میان خریداران و بدهکاران عمده نفت ایران، هند به علت بحران اقتصادی که در ماه های اخیر گرفتار آن شده، بیشتر به نفت ایران وابسته است.

تحلیلگران اقتصادی نشانه‌های رکود را چند سال پس از رکود در اقتصادهای بزرگ دنیا، در هند می بینند. افزایش بهای جهانی نفت، کسری بودجه، کسری تجاری، کاهش ارزش روپیه، خروج سرمایه های خارجی از هند، کاهش نرخ رشد اقتصادی و دیگر اتفاق های ناخوشایندی از این قبیل که در اقتصاد هند رخ داده، این کشور را به این تحلیل رسانده است.

در این شرایط، هند به نفت ایران که آن را ارزانتر از نفت سایر کشورها می خرد و توانسته از فوریه گذشته آن را در یوکو بانک (UCO) خود ذخیره کند، به شدت نیازمند است. این در حالی است که ایران به علت کاهش ارزش روپیه، حدود ۳۰ درصد از ارزش پول ذخیره خود را از دست داده است. علاوه بر این، ایران هر روز که می گذرد از دریافت نکردن سود این پول زیان می بیند. هیچ ضمانتی نیست که این پول از سوی هند مورد استفاده قرار نگیرد. هر چند کارشناسان اقتصادی می گویند که روپیه های ایران در بانک هندی همچون قرضی کوتاه مدت است، موعد تسویه این قرض هنوز فرا نرسیده است و هند از آن سود می برد.

ایران کسری تجاری هند را جبران می کند

هالک بانک ترکیه، آخرین بانکی بود که ایران برای دریافت پول نفتی که به هند می فروخت از آن می توانست استفاده کند. ایران ۵۵ درصد پول نفت را به صورت دلار و ۴۵ درصد را به صورت روپیه دریافت می کرد. افزایش تحریم ها موجب شد این بانک ترکیه ای، حاضر به واسطه گری نباشد و از ماه فوریه سال جاری (۲۰۱۳) پول نفت ایران در یوکو بانک شهر کلکته بماند. در طول این ماه ها ایران اجازه نداشته به هیچ صورتی، حتی برای مخارج کنسولگری و سازمان های خود در هند از این پول استفاده کند. ایران فقط می تواند در ازای پول نفت، جنس بخرد. این در حالی است که واردات ایران از هند تنها یک پنجم مبلغ نفتی است که به هند می فروشد. هند ۱۲ میلیارد دلار از ایران صادر و تنها ۲٫۵ میلیارد دلار وارد می کرده است. حالا با اجبار ایران به واردات برنج، دانه سویا، روغن و غیره از هند، این کسری موازنه تجاری تا حدود زیادی به نفع هند تغییر کرده است.

علاوه بر این، تحریم های آمریکا فروش هر گونه تجهیزات فناوری نظامی را به ایران ممنوع کرده است و ایران اجازه سرمایه گذاری در بخش اوراق بهادار یا قرضه را ندارد. به این ترتیب پول ایران در یوکو بانک انباشته شده است و گفته می شود که اکنون به حدود پنج میلیارد دلار رسیده است. هر چند رقم روشنی در این باره وجود ندارد.

فرای این مشکلات ، کالاهایی که هند به ایران می فروشد از کیفیت بالایی برخوردار نیست. ماجراهایی که بر سر واردات برنج های آلوده از هند به ایران به وجود آمد، یکی از نمونه های اجبار ایران به خرید کالا و خدمات در ازای پول نفت است.

پروفسور پراوین جها، مدرس گروه مطالعات و برنامه ریزی های اقتصادی دانشگاه جواهرلعل نهرو در گفت و گو با شرق پارسی کیفیت پایین محصولات هندی را تایید می کند و می گوید: «صنعت ما از کالاهای وارداتی زیادی استفاده می کند و صادرات ما آن چنان که باید قابلیت رقابت ندارد. یکی از دلایل نداشتن توان رقابت این است که محصولات ما با کیفیت مشابه، قیمت بالاتری دارد.»

به گفته وی، در سال مالی ۵-۲۰۰۴، میزان کسری تجاری هند ۳۳ میلیارد دلار بود، در حالی که این میزان در سال ۱۳-۲۰۱۲ به نزدیک چهار برابر افزایش یافته و به ۱۹۰ میلیارد دلار رسیده است.

این استاد دانشگاه هند معتقد است که مجموعه شرایط اقتصادی موجود موجب شده کشورش با مسایل بلندمدتی مواجه باشد. پروفسور جها می گوید: «با توجه به اینکه هند حدود ۷۰ درصد از انرژی مورد نیاز خود را وارد می کند خروج از این شرایط جز با استفاده از منابع جایگزین از جمله انرژی خورشیدی اتفاق نمی افتد و در آینده نزدیک نمی توان روی آن حساب کرد.»

پرداخت های نفتی به دلار یا یورو برای هند میسر نیست

پس از تغییر دولت ایران و روی کار آمدن حسن روحانی، ایران اعلام کرد که مایل است دوباره به شرایط پرداخت قبلی (۵۵ درصد دلار یا یورو و ۴۵ درصد روپیه) برگردد. با چشم اندازی که تحلیلگران اقتصادی و حتی وزرای اقتصادی کابینه مانموهان سینگ، نخست وزیر هند، برای آینده روپیه تصویر می کنند، اتخاذ چنین تصمیمی از سوی ایران، برای دریافت پول نفت اجتناب ناپذیر بود.

اما از سوی دیگر، ایران با پیشنهاد حمل رایگان نفت به بندرهای هند یک امتیاز دیگر به هندی ها داد تا مانع از آن شود که میزان فروش نفت به دومین مشتری بزرگش (بعد از چین)، باز هم کاهش یابد.

با این وجود، هند اعلام کرد که حاضر نیست پول نفت ایران را به دلار یا یورو بپردازد. چون وزارت نفت هند تاکید کرد که کشورش مشکلی از لحاظ تامین نفت ندارد و می تواند به جای ایران از عراق نفت بخرد. تنها مشکل، تامین ارز مورد نیاز برای خرید نفت است. تامین ارز مورد نیاز خرید نفت یکی از عوامل تاثیرگذار بر افت ارزش روپیه هند بوده است. پالایشگاه های نفت هند هر روز به مبلغ زیادی دلار نیاز دارند تا نفت مورد نیاز این کشور را بخرند. این میزان تقاضا همزمان با گران شدن نفت، روپیه را بیش از پیش در مقابل ارزهای خارجی ضعیف کرد. به همین دلیل اوایل ماه جولای گذشته (۲۰۱۲) بانک ذخیره هند از شرکت های نفتی این کشور خواست که ۸ تا ۸٫۵ میلیارد دلار مورد نیاز خود برای خرید نفت را از یک بانک دولتی مشخص خریداری کنند تا ارزش روپیه در بازار کنترل شود.

عوامل بسیار دیگری بر افت ارزش روپیه هند تاثیرگذار بوده است. پروفسور جها، اقتصاددان هندی، معتقد است که ناپایداری ارزش روپیه در یکسال اخیر نتیجه فاکتورهای کوتاه مدت و بلندمدت و همچنین تغییر در رژیم اقتصاد کلان جهانی و داخلی هند است. کسری تجاری، کسری بودجه، خروج سرمایه ها و کاهش اعتماد سرمایه گذاری، همگی به صورت علت و معلول بر یکدیگر تاثیر می گذارند تا روپیه در مقابل ارزهای خارجی ضعیف بماند. با تصمیم گیری های کوتاه مدت ناموفق برای خروج از این شرایط، اعتماد سرمایه گذاری کمتر و واحد پول کشور تضعیف تر می شود.

منظور این اقتصاددان هندی از تصمیم گیری های کوتاه مدت، اقداماتی همچون محدودیت واردات طلا برای جلوگیری از خروج ارز، تبدیل حدود ۵۰۰ تن از ذخایر ارزی به پول، افزایش مبلغ مجاز سرمایه گذاری مستقیم خارجی در شرکت های ساخت و ساز (۴۹ درصد به ۷۴ درصد)، لغو معافیت از عوارض واردات تلویزیون صفحه تخت، کاهش میزان ارزی که هر نفر در هر سال مالی می تواند به خارج از هند بفرستد (از ۲۰۰ هزار دلار به ۷۵ هزار دلار)، محدودیت سرمایه گذاری شرکت های هندی در کشورهای خارجی و … است.

دولت هند با اتخاذ تمام این تمهیدات هم نتوانست افت ارزش روپیه را کنترل کند. پروفسور پراوین جها دلیل این موضوع را به رژیم اقتصاد جهانی مرتبط می داند و چنین توضیح می دهد: « بازار ارزی روپیه، حدود ۷۰ میلیارد دلار یا حدود ۴ درصد درآمدناخالص ملی ما است. حدود یک دهم این مبلغ در هند و بقیه آن خارج از هند است که کنترلی بر آن نداریم. اگر سازمان های مالی یا آژانس های فعال در حوزه نرخ ها تصمیم به تضعیف روپیه بگیرند نمی توانیم کاری انجام دهیم.»

این اقتصاددان معتقد است که وقتی راه حل ها تنها بر علایم یا اثرات مشکل اقتصادی متمرکز می شود، نتیجه ای حاصل نمی آید و روز به روز اعتماد سرمایه گذاری هم کمتر خواهد شد. او تاکید می کند: «با توجه به همه فاکتورهای کوتاه مدت و بلند مدت که موجب می شود ارزش روپیه در مقابل دلار پایین بیاید، من در آینده نزدیک امیدی به افزایش ارزش روپیه ندارم.»

این شرایط وخیم اقتصادی بود که موجب شد «ام. ویراپا مویلی»، وزیر نفت هند از مانموهان سینگ، نخست وزیر بخواهد که خشم آمریکا را نادیده گرفته است و با وارد کردن نفت از ایران ۸٫۵ میلیارد دلار (حدود ۵۷۰ میلیارد روپیه) ذخیره کند. اما پس از آن، تصمیم دولت جدید ایران مبنی بر دریافت ۵۵ درصد پول نفت به یورو یا دلار، این نقشه هندی ها را تا حدود زیادی بهم ریخت.

تحلیلگران داخل هند که مسایل را با نگاهی وسیع تر و انسان دوستانه تر می بینند، سیاست های اقتصادی دولت این کشور را زیر سوال می برند و معتقدند که هند باید در نگاه خود نسبت به مشارکت با ایران و سایر دنیا تجدید نظر کند. به خصوص اینکه تجربه نشان داده سیاست های اقتصادی که دولت هند در پیش گرفته است، اقتصاد این کشور را هم نجات نمی دهد. پروفسور جها تاکید می کند: «هند نمی تواند بازی را به این ترتیب ادامه دهد. هند باید محاسبات مجددی در روابط تجاری خود اعمال کند. ایران شریک مهمی برای هند است و ما بیش از هر چیز به روابط راهبردی پیشروانه و فعال تری با ایران نیاز داریم که به نفع مردم هر دو کشور باشد.»

رسیدن به روابطی که تنها منافع مردم دو کشور ایران و هند در آن تاثیرگذار باشد، در شرایط موجود ایده ای آرمانی به نظر می رسد. آمریکا عامل تاثیرگذاری در روابط اقتصادی ایران و هند است. هند هر چند ادعا می کند که روابط دوستانه اش با ایران ریشه در تاریخ دارد، اما در عمل نشان داده که از آب گل آلود روابط ایران و آمریکا ماهی می گیرد و این سیاست دوگانه حتی انتقاد تحلیلگران هندی را نیز برانگیخته است. یکی دیگر از دلایلی که موجب شده است هند استراتژی آمریکا را زیرسوال نبرد، این است که آمریکا بازار صادرات بزرگی برای هند بشمار می رود. پرفسور پراوین جها، مدرس دانشگاه جواهرلعل نهرو، درباره روابط هند با ایران و آمریکا می گوید: «هند نمی تواند همراه شکار و همدم شکارچی باشد. من در این مشارکت بی مایه هند با امریکا، من هیچ سودی برای هند نمی بینم.»

با وجود همه این سودهایی که از تحریم ایران به هند می رسد، ایجاد رابطه با ایران در فضایی بدون چالش می توانست منافع بیشتری برای هند بدنبال داشته باشد. ضررهای هند در حمایت از آمریکا در به نتیجه نرسیدن پروژه خط لوله سه جانبه ایران، پاکستان و هند و به حداقل رسیدن همکاری های نظامی ایران و هند خلاصه نمی شود.

موفقیت مذاکرات هسته ای ایران شاید به زیان هند تمام شود

هند برای اطمینان از مستثنی شدن از تحریم های آمریکا برای دوره ای دیگر، در شش ماهه منتهی به ماه ژوئن سال جاری میلادی میزان خرید نفت از ایران را بسیار بیش از آنچه آمریکا انتظار داشته کاهش داده است. آنچه آمریکا از هند خواسته، «کاهش تدریجی» خرید نفت از ایران بود، اما هند در سال گذشته میلادی (۲۰۱۲) میزان خرید نفت از ایران را ۲۹ درصد کاهش داد. این در حالی است که کشورهای دیگری که همزمان با هند از تحریم های آمریکا مستثنی شدند و اجازه یافتند همچنان از ایران نفت بخرند، میزان خرید نفت خود را تنها تا ۱۵ درصد کاهش دادند. بنابراین، تفسیری که هند از واژه کاهش تدریجی دارد، بسیار اغراق آمیزتر از کشورهایی همچون کره جنوبی، چین و ژاپن است.

اواسط ماه مارس سال جاری، اناباکا لاکشمی، وزیر مشاور در امور نفت و گاز طبیعی، در پاسخی کتبی به مجلس لوک صبهای هند اعلام کرد که با کاهش خرید نفت ایران از سوی هند، جایگاه ایران در میان تامین کنندگان نفت خام این کشور چهار رتبه سقوط کرد و به هفتمین تامین کننده بزرگ نفت هند در سال مالی جاری تبدیل شد.

دوره اخیر مستثنی سازی آمریکا، ماه آینده میلادی (دسامبر) پایان می یابد. اما تا آن زمان ممکن است تکلیف گفتگوهای هسته ای ایران نیز معلوم شود؛ گفتگوهایی که هند با دقت آنها را دنبال می کند. پاسخ دادن به اینکه لغو تحریم های ایران، به سود یا زیان هنداست یا خیر، آسان نیست. در صورت به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته ای، از یکسو هند از دشواری های روابط اقتصادی با کشوری همسایه که پل رسیدن به آسیای میانه است خلاص می شود، اما برخی تحلیلگران معتقدند که این مشکلات به سود اقتصادی که هند از تحریم های ایران نصیب هند می شود می ارزد.

با بهبود روابط ایران و غرب، ممکن است صادرات هند و ایران به همان کسری موازنه سابق برگردد و هند باید حساب ایران را تسویه کند؛ حسابی که در طول چند سال گذشته هیچگاه صفر نشده است. هند در سال جاری بیشترین استفاده را از شرایط دشوار ایران برده است. به طوری که برخی اقتصاددانان ایرانی همچون حسین راغفر معتقدند که هندی ها، چینی ها و روسی ها، در پروژه های مختلف رفتارهای استعماری و استثماری مشابه آمریکا داشته اند با این همه، دو کشور ایران و هند، دستکم بدلیل مجاورت جغرافیایی، همیشه به هم نیازمند بوده اند و پشت پرده روابط آنها هر چه باشد، روی صحنه باید با لبخند دست های یکدیگر را بفشارند.