دیدار محمود عباس و خالد مشعل در قاهره مصر، ۲۰۱۱

«خالد مشعل» رهبر در تبعید حماس اگر هیچ چیز هم نباشد اما یک بازمانده سیاسی محسوب می شود. به عنوان رئیس یک گروه شبه نظامی -مذهبی که انضباط حزبی و انسجام سازمانی در اولویت قرار دارد، مشعل بسیاری از فعالیت های خود را در یک محدوده بدون انعطاف اداره کرده است. وقتی حماس متهم به حملات انتحاری به انبارهای مهمات با انگیزه های سیاسی خشونت بار شد که در تلاش برای متوقف کردن روند صعودی صلح در منطقه است، مشعل به طور عمومی از این تاکتیک دفاع کرد.

اما در زمان های دیگر، او به خودش ثابت کرده است که آدم مدبری است و برای برخی صداهای فرصت طلبانه در درون یک جنبش عقیدتی نوع دیگر، از موعظه های مذهبی معمول دیگران اجتناب می کند و عناصر تغییر را هر چند به صورت محدود پیش می برد. به طور ماهرانه ای در طول زندگی حرفه ای اش ، افکار مردمی اش او را فراگرفته است، برای همین کمی عجیب بود که مشعل قبل از رسیدن به سن ۴۰ سالگی به عنوان مسئول دفتر سیاسی حماس و یک چهره کلیدی در درون جنبش شناخته شود.

امروز، به هر حال، «خالد مشعل» با یک چالش جدید روبرو شده است که آن هم مربوط به بحران در سوریه است چراکه این بحران او را از پایگاه های منطقه ای خود و تغییر فعالانه قدرت داخلی ساقط می کند تا دوباره به هر طریقی خود را یک بار دیگر در داخل حماس به جلو بیاندازد.

زندگی و کار

«خالد مشعل» در روستای «سیلواد» در کرانه باختری و در سال ۱۹۵۶ چشم به جهان گشود. او نخستین فرزند در بین ۱۱ خواهر و برادرش بود. در سال ۱۹۶۷، وقتی کرانه باختری در جنگ شش روزه، از کنترل اردن خارج و اشغال شد، پدر مشعل ، خانواده را به سمت امان پایتخت اردن برد و سپس به کویت رفتند. در دانشگاه کویت، مشعل فیزیک خواند و خود را درگیر فعالیت های سیاسی دانشجویی کرد به طوریکه بلوک اسلامی دانشجویان در دانشگاه را شکل داد. سال پس از آن، به تدریس فیزیک در دبیرستان مشغول شد تا نخستین جنگ خلیج فارس اتفاق افتاد و هزاران فلسطینی طبق تصمیم یاسر عرفات برای اینکه در این مناقشه در کنار صدام حسین باشند، مجبور به ترک خاک کویت شدند.

مشعل مجبور به نقل مکان به امان در آن زمان شد و در اخوان المسلمین و همچنین جنبش نوپای حماس فعال شد. او در آن زمان یک منتقد صریح الهجه عرفات و روند صلح بود. در اواسط دهه ۱۹۹۰ میلادی، مشعل به یک صدای گویا در حماس تبدیل شد و در سال ۱۹۹۶ رهبری دفتر سیاسی را برعهده گرفت. به عنوان رهبری حماس به دنبال تضعیف سازمان نوپای آزادی بخش فلسطین شد و مخالف پیمان اسلو که بمب گذاری های انتحاری علیه مردم اسرائیل را محکوم می کرد بود. مشعل در آن زمان به طور عمومی مدافع سرسخت تاکتیک های خشن شد.

«خالد هروب»در کتاب، حماس: راهنمای مبتدی می نویسد: « سخنگویان حماس با تاکید بر طبیعت “رهبری جمعی” جنبش خود، بر مقابله با تصمیم های فردی و شخصی تاکید می کنند و در عمل تا حد زیادی پایبندی به این اصل را نشان داده اند. » وی ادامه می دهد: «هنوز، هیچ شخصیت اقتدارگرا و یا رهبر فوق العاده کاریزماتیک که با استفاده از نفوذ خود روی هر بینش و دیدگاه فردی تاثیر بگذارد در کل جنبش وجود ندارد یعنی آنچه که در مورد ساف ، فتح و یاسرعرفات صادق بود به طور مثال در این جنبش وجود ندارد.»

در ۲۵ سپتامبر ۱۹۹۷ نخست وزیر وقت اسرائیل یعنی «بنیامین نتانیاهو» دستور ترور خالد مشعل را داد. دو مامور موساد در مقابل دفترش در امان، او را مورد حمله قرار دادند. آنها سم مایعی شکل شناخته شده ای به نام «لوفتالتی» را روی گوش مشعل ریختند. متعاقب این حرکت، ملک حسین پادشاه اردن به خشم آمد و تهدید کرد که معاهده صلح سال ۱۹۹۴ را بین دو کشور لغو می کند. این موضوع باعث دخالت ایالت متحده به ریاست جمهوری وقت یعنی بیل کلینتون شد و او نتانیاهو را مجبور کرد تا پاد زهر این زهر را برای نجات زندگی مشعل تهیه کند. دو مامور اسرائیلی سپس بازداشت شدند و در مبادله اسرای اسرائیلی و فلسطینی در قبال آزادی رهبر معنوی حماس یعنی شیخ احمد یاسین آزاد شدند.

خالد مشعل

تلاش برای ترور خالد مشعل باعث درخشش او در صحنه سیاسی فلسطین شد و به جایی رسید که به یکباره محبوبیت او را افزایش داد. با این حال، کمی بعد، وقتی که ملک عبدالله دوم، پادشاهی اردن را از پدرش به ارث برد، فعالیت حماس در اردن را ممنوع کرد. این اتفاق بعد از پرده برداری از طرحی افتاد که نشان می داد امنیت اردن در حال تضعیف است و پادشاه جدید متعهد به روند صلح، دستگیری و تبعید مقامات ارشد حماس از جمله مشعل است. رهبر حماس ابتدا به قطر نقل مکان کرد اما در نهایت در سال ۲۰۰۱ راه خود را به سمت دمشق پایتخت سوریه کج کرد.

برای بیش از یک دهه، مشعل از حمایت رژیم سوریه برخوردار شد. مزیت متمایز این حمایت برای حماس این بود که خود را در غزه مجسم می کرد جاییکه آزار و اذیت، بازداشت و ترورهای قضایی توسط اسرائیل به وفور انجام می شد. مشعل به طور آزادانه در سوریه حرکت می کرد و پیام های دوستانه از پایتخت های برخی کشورها در دنیا را دریافت می کرد و در نهایت توانست شبکه ای از حمایت ها و سرمایه ها را برای حماس ایجاد کند. در مارس ۲۰۰۴ ، شیخ احمد یاسین رهبر معنوی حماس در تروری هدفمند توسط اسرائیل کشته شد. یاسین که فلج از چهار اندام بود و بینایی کمی هم داشت برای نماز صبح با صندلی چرخدارش در مسجدی در غزه بسر می برد که در آن هنگام در تیررس شلیک موشک هلیکوپتر اسرائیلی قرار گرفت و کشته شد.

در پی مرگ او، رهبری بین عبدالعزیز رنتیسی در غزه و خالد مشعل در دمشق انشعاب پیدا کرد. با این حال، یک ماه بعد از مرگ یاسین در ماه آوریل ۲۰۰۴ ، رنتیسی در تروری مشابه به طوریکه هلیکوپتر اسرائیلی خودروی وی را هدف گرفته بود کشته شد. بعد از این واقعه، مشعل به رهبر بی چون و چرای حماس تبدیل شد.

حماس تحت رهبری مشعل

تحت نظارت مشعل، حماس حضور در مسائل سیاسی فلسطین را ادامه داد همانطور که سازماندهی هایی نیز در جهان خارج نیز صورت گرفت. مشعل در تلاش برای بازیابی دوباره حماس، موفق بود. به طوریکه او توانست با دو فرمول دولتی هدنه (نوع صلح موقت که در تاریخ اسلام کاربرد داشته است) یا آتش بس کامل با اسرائیل پذیرش گروه های نظامی را به دست آورد. با این حال، در حالیکه اسرائیل این موضوع را هرگز نپذیرفت و یا به اصل گفت و گو تن نداد، این تلاش ها برای ملایم کردن جایگاه حماس به جای استفاده از زبان تند تا حد زیادی موثر بود.

در سال ۲۰۰۶، حماس برای نخستین بار تصمیم به حضور در رقابت های سیاسی تشکیلات خودگردان برای انتخابات مجلس گرفت که اگر در آن پیروز می شد می توانست جایگاه حزب فتح را که برای دهه های زیاد در صحنه سیاست فلسطین مسلط شده بود کنار بزند. بعد از انشعاب همراه با خشونت بین فتح و حماس در سال ۲۰۰۷ که در خیابان های غزه رخ داد، حماس کنترل بلامنازع قلمرو ساحلی را بر عهده گرفت.

هروب در کتابش می نویسد: « وقتی حماس در سال ۲۰۰۶ به قدرت رسید فرماندهی داخلی بیش از گذشته قوی تر شد.»
وی ادامه می دهد:« در حالی با اطمینان می توانیم این موضوع را بگوییم که فرماندهی داخلی که دو شاخه بود (در کرانه باختری و نوار غزه) کنترل مرکزی جنبش را در دست داشت و فرماندهی بیرونی کنترل منابع مالی و ارتباط های خارجی را در اختیار گرفته بود. »

در حالیکه حماس تا کنون سه اردوگاه مشخص در اغلب فعالیت هایش دارد، ساختار سازمانی آن همچنین به عنوان انشعاب در نقش ها بین حماس در غزه، کرانه باختری و دمشق در حال تغییر است. به طور سنتی غزه و کرانه باختری پایگاه های بخش مسلحانه حماس هستند در حالیکه سوریه همچنان به عنوان مرکز سیاسی- دیپلماتیک غیر قابل دسترس برای اسرائیل باقی مانده است.

در سال های اخیر، با این حال، در حالیکه فرماندهی کرانه باختری سرکوب شده ، غزه پایه های سیاسی خود را قوی تر کرده است حتی می توان از آن به عنوان یک دولت کوچک در قلمرو ساحلی یاد کرد. با تغییر حکومت در مصر، مقامات حماس در غزه آزادی بیشتری در فعالیت به دست آوردند. در واقع، اسماعیل هنیه ، رئیس جمهور فعلی دولت حماس اقدام به ملاقات از پایتخت هایی از تهران تا مسکو کرد جاییکه او را به عنوان رئیس دولت می شناسند.

امکان تغییر بین ساف و تشکیلات خودگردان فلسطین بسیار محتمل است. و در بسیاری از موارد مشعل بسیار شبیه یاسر عرفاتی است که یکبار مورد انتقاد مشعل هم قرار گرفته بود. کسانیکه به شخصه او را ملاقات کرده اند، می گویند او مظهر خیلی از خصیصه های یکسانی است که افراد اطراف او به او می دهند به طوریکه احساس مهم بودن را منتقل می کند همانگونه که رهبر فقید جنبش ملی فلسطین ها به آن معروف بود. برخی دیگر هم معتقدند که مشعل باید از یک پوپولیست به یک سیاستمدار توانا که می تواند تصمیم های بی طرفانه بگیرد تغییر یابد.

تغییر بادهای سیاسی

قیام مردم سوریه زندگی بدون اتکایی را برای فرماندهی حماس مستقر در فلسطین ساخته است. طبق گفته های نبیل العربی، مشعل در تلاش برای وساطت بین بشار اسد و شورشیان سوریه بود، موضوعی که اسد آن را قبول نکرد و حتی از دیدار با مشعل به طور خصوصی امتناع ورزید. مشعل از اینکه به طور عمومی در کنار رژیم بشار اسد قرار گیرد ناراضی بود در حالیکه در مقابل رژیم و متحد منطقه ای اش یعنی ایران قرار می گرفت. گزارش شده است که تقریبا تمام هسته مرکزی رهبری حماس، دمشق را ترک کرده اند و در پایتخت های دیگر کشورهای عربی مانند امان، قاهره، دوحه، بیروت و حتی غزه مستقر شده اند.

در جست و جوی پایگاه جدید عملیاتی، مواضع گذشته مشعل در حماس برای آزار او در خاطره ها زنده شده است. فرماندهی در دمشق به ریاست مشعل قادر نبوده است که در جاهای دیگر تجدید سازمان کنند و یا حتی کارگاهی را برپا کنند به علت اینکه همیشه جایگاه محافظتی حماس مورد توجه قرار گرفته است.

مانند عرفات ، مشعل به سرعت از وجهه نظامی حماس که به عنوان یک گروه مسلح آن را بشناسند خسته شد و خواست تا حماس لباس دولت مشروع را بر تن کند و این وجهه این گروه مورد توجه قرار گیرد. برای محقق کردن این تفکر، تفاوت های سیاسی و عقیدتی بین مشعل و فرماندهی پایگاه غزه در داخل حماس وجود داشته است. این جنگ قدرت، به طور کامل به روی صحنه رفت بعد از اینکه خالد مشعل توافق آشتی را با محمود عباس در تاریخ می ۲۰۱۱ در قاهره امضا کرد و سپس کار مشابهی را در فوریه امسال در دوحه قطر انجام داد. تصمیم مشعل به فشار برای مصالحه با جنبش فتح است که در میان فلسطینی ها در همه جا محبوبیت دارد و نگاهی رو به جلو تلقی می شود. این دیدگاه در تضاد شدید با اهداف سیاسی برخی محدود از رهبران حماس در غزه است که علاقه ای برای آشتی با فتح و برگزاری انتخابات ندارند.

با این حال، گرچه مشعل پیمان آشتی را امضا کرد اما روند آن پیشرفت کمی داشته است. با عزم موفقیت در اجرایی کردن این موضوع، رهبران حماس در غزه درصدد به نمایش گذاشتن قدرت خود به جهان و خالد مشعل شده اند. مشعل بعد از این اتفاق ها از مواجهه با نقطه نظراتی که تاخیر در اجرای آشتی را به تعویق می انداخت عقب نشینی کرد. در ابتدای سال ۲۰۱۲، مشعل اعلام کرد که از راس دفتر سیاسی حماس استعفا خواهد داد که این موضوع باعث گمانه زنی های گسترده ای درباره سیاست های داخلی حماس و رهبری آینده این جنبش شد.

بعد از فعالیت جسورانه صلح بین جناح های سیاسی و تهاجم به حماس در داخل ساف، برخی از تحلیلگران متوجه شدند که مشعل خواسته هایش را برای تمام فلسطینی ها می خواهد برای اینکه بعد از محمود عباس که هم اکنون ۷۶ ساله است بتواند رهبری ساف را در اختیار بگیرد.

مشعل همچنین ناظران سراسر دنیا و درون حزبی را حیرت زده کرد وقتی از امکان پیشبرد خط مشی ایستادگی بدون خشونت سخن به میان آورد.

همه این تغییرات به نظر می رسد طراحی شد تا نظر مخاطبان گسترده تری را نسبت به پایگاه حماس جذب کند و ادامه حمایت بین فلسطینی ها در مجموع را داشته باشد در حالیکه قدرت او در حماس رو به تضعیف است. این تحولات در راستای تغییرات گسترده در منطقه صورت می گیرد و و شعارهای سایر احزاب اسلامی برای نخستین بار در حال ورود به جریان های اصلی قرار گرفته است.

با توجه به اینکه امکان رخ دادن بسیاری از تحولات به طور همزمان وجود دارد، خیلی دور از انتظار نیست که سرنوشت خالد مشعل در عرصه سیاسی فلسطین را به زودی پیش بینی کرد. هیچ فردی در این جنبش از حمایت های بی نظیر مردمی برخوردار نیست و شانس مشعل برای باقی ماندن در راس این فعالیت ها بیشتر از دیگران است. هنوز نتیجه انتخابات داخلی حماس که در اوایل ماه آوریل برگزار شد اعلام نشده است، اما ممکن است به زودی متوجه آنچیزی که آینده در آستین دارد بشویم.