کیوسک مطبوعات از جمله نشریه های طنز در قدس قدیم در سال ۱۹۸۴ (گتی)- نشریه ابونظاره توسط یعقوب صنوع از مصر در سال ۱۸۷۶ منتشر شد
قاهره : دالیا عاصم
چرا به یکباره یک گونه ادبی معین در مطبوعات شکوفا می شود و چرا به یکباره رنگ می بازد؟ طنز مطبوعاتی چطور به وجود آمد، وچطور در جهان عرب کم رنگ وبه چند ستون هفتگی یا نوشته های مختلف با رگه های طنز محدود شد؟ آیا جایگاه کم رنگ طنز ناشی از کاهش مخاطبانش بوده و یا اینکه شرایط سیاسی و اقتصادی در این میان موثر بودند؟
پرسش های زیادی در ارتباط با طنز مطبوعاتی وجود دارد. روزنامه ها و نشریات طنز به دلایل سیاسی همواره توقیف می شدند اما با این حال روزنامه نگاری طنز در اواخر قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم و یکم بسیار رایج بود. روزنامه ها و نشریات طنز متعددی در کشورهای عربی منتشر می شدند که در این میان می توان به «ابونظاره» و «الکشکول» و «خیال الظل» و «التبکیت و التنکیت» و «حماره منیتی» در مصر و «المضحک المبکی» و «الدومری» در سوریه و «الدبور» در لبنان و «الندیم» و «الصریح» در تونس و «الصح آفه» در الجزایر و «الفکاهه» در کویت اشاره کرد. اما همه این نشریات و روزنامه تعطیل شدند و حالا طنزنویسی به ستونی در برخی روزنامه ها محدود شده که شاید نوشته های آقای «مشعل السدیری» در روزنامه الشرق الأوسط معروف ترین ستون طنز روزنامه های امروز باشد.
هفته نامه فرهنگی القاهره به تازگی چند صفحه ای به طنز مطبوعاتی اختصاص داده است. در این بخش، نوشته های فکاهی با سبک ادبی والا منتشر می شوند. این نوشته ها معمولا از شرایط اجتماعی یا آداب و سنت ها یا زندگی روزمره سخن می گویند. اما پرسشی که مطرح می شود این است که چرا دیگر هیچ خبر و اثری از این گونه ادبی زیبا نیست.
عماد الغزالی روزنامه نگار و سردبیر روزنامه القاهره به الشرق الاوسط می گوید: «ما همواره می خواستیم ستون جدیدی داشته باشیم تا مخاطب با مطالب متفاوت و متمایزی در هر ماه روبرو باشد و طنزنویسی را شروع کردیم».
او افزود: «طنزنویسی در مطبوعات به طور عام ضروری به نظر می رسد. چهره هایی مثل محمد عفیفی و احمد رجب و محمود السعدنی و جلال عامر در این حرفه تبحر داشتند».
الغزالی خاطر نشان کرد «فرهنگ یک موضوع فراگیر بوده و دامنه آن به طور غیر مستقیم به همه مسائل کشیده شده است. از وقتی که طنز مطبوعاتی را در روزنامه القاهره احیا کردم طنزنویسان جوانان و با استعدادی در این روزنامه قلم می زنند و ما هم این فرصت را برای آنها فراهم کردیم». او می گوید دلیل کم رنگ شدن طنزنویسی نبود طنزنویسان با استعداد نیست بلکه جوانان با استعدادی هستند که هنوز فرصت برای آنها مهیا نشده است. مطبوعات کاغذی به شکل عام تضعیف شده و این مشکل اصلی و عمده طنز مطبوعاتی است».
طنز مطبوعاتی در مصر با نشریه «ابو نظاره» (عینکی) توسط یعقوب صنوع در سال ۱۸۷۶ پا به عرصه وجود گذاشت. این نشریه بارها متوقف شد اما صنوع هر بار آن را با عناوین جدیدی مثل «ابونظاره صفراء» (مردی با عینک های زرد) و «ابو نظاره زرقا» (مردی با عینک های آبی) منتشر می کرد.
دکتر رامی عطا استاد علوم ارتباطات دانشکده خبر الشروق مصر ضمن تشریح سیر تحول طنز مطبوعاتی گفت: «طنز مطبوعاتی در مصر ریشه در اعماق تاریخ دارد. گفته شده فردی از مصر موسوم به ابن نکته شروع کرد به کشیدن کاریکاتور بر روی معبدهای فراعنه. این کاریکاتورها دارای مضمون سیاسی و اجتماعی بودند. اما یعقوب صنوع به عنوان نخستین طنزنویس حرفه ای در مطبوعات جهان عرب شناخته می شود. او کاریکاتورهایی از خدیوی اسماعیل می کشید. بعد از او هم عبدالله الندیم در مجله (التنکیت و التبکیت) این خط مشی را در پیش گرفت و تثبیت نمود. او ضمن حمایت از انقلاب العرابیه مسائل آموزش و بی سوادی را به شکل طنز بیان می کرد».
عطا در گفت و گو با الشرق الاوسط یادآور شد «به نظر من ایجاد محدودیت و پرونده سازی برای روزنامه های طنز دلیل اصلی تضعیف و رنگ باختن طنز نویسی است. اما به هر حال نقش شرایط سیاسی و اقتصادی در کشورهای عربی را هم نباید نادیده گرفت چه اینکه این شرایط منجر به بدتر شدن وضع و حرفه طنزنویسی شده است».
عطا در ادامه خاطرنشان کرد:«مشکل ما مساله کتاب نیست. جوانان فراوانی هستند که می توانند به این حرفه رونق ببخشند اما انجمن روزنگاران و دانشکده های خبر باید در راستای احیای این گونه ادبی بکوشند».
طنز مطبوعاتی در عراق هم دوره پر رونقی داشته است. «مرقعه الهندی» نخستین روزنامه فکاهی مصور در ۷ ژانویه ۱۹۰۹ توسط احمدی حمدی در عراق منتشر و بعد از صدور ۲۶ شماره در ۲۳ مه ۱۹۱۲ تعطیل شد. این روزنامه دوباره در ۲ ژانویه ۱۹۱۱ با نام «البصره الفیحا» آغاز به کار کرد. ۴۴ شماره از این روزنامه منتشر شد. البصره الفیحا به دلیل طنز انتقادی خیلی معروف شد. روزنامه های طنز دیگری مثل «الغرائب» در سال ۱۹۱۳ و «الهزل» در سال ۱۹۲۴ و «حبزبوز» در سال ۱۹۳۳ منتشر شدند. «طنز مطبوعاتی» در عراق با بیشترین سرکوب و توقیف در جهان عرب مواجه بوده است.
حمودی عذاب کاریکاتوریست عراقی و رئیس انجمن کاریکاتوریست های عراق در همین راستا به «الشرق الاوسط» گفت: «طنز مطبوعاتی در دوره رژیم سابق با محدودیت های فراوان روبرو بود. اغلب کاریکاتوریست ها به خاطر همین سرکوب و محدودیت ها مهاجرت کردند. گروهی دیگر اما به حرفه های دیگری مثل طراحی و کارگردانی روی آوردند».
او افزود مجله طنز «الفلقه» با همکاری انجمن کاریکاتوریست های عراق در سال ۲۰۰۸ منتشر شد. الفلقه نخستین نشریه در عراق بود که لرزه بر اندام مسئولان فاسد انداخت. این اولین نشریه ای است که همه مطالب آن به شکل طنز گونه نگاشته شده است و با شیوه طنز به خطاهای متهمان به فساد می پردازد. همه دست اندرکاران این مجله به قتل تهدید شدند و دست آخر هم انتشار مجله در سال ۲۰۱۱ متوقف شد».
او خاطر نشان کرد «از همه نهادهای بین المللی و عربی به ویژه موسسات عراقی می خواهم تا اقدامات فوری در راستای احیای طنز مطبوعاتی به ویژه کاریکاتور در عراق اتخاذ نمایند».
دکتر محمود علم الدین استاد رشته خبرنگاری دانشگاه قاهره می گوید «مشکل اصلی طنز مطبوعاتی این است که مطبوعات کاغذی دیگر اهمیت خود را از دست داده است. زمانی تصویر روزنامه نگار و کاریکاتورست که در کنار یکدیگر کار می کردند در ذهن ها نقش بسته بود اما حالا این تصویر در حال محو شدن است…».
علم الدین در گفت و گو با الشرق الاوسط افزود «باید به این نکته توجه کرد که پدیده هایی که عامل شکل گیری و شکوفایی طنز بودند دستخوش تغییر و تحول شدند. به عنوان مثال تلویزیون که در اواخر دهه شصت میلادی وارد بازار شد در کانون توجه افکار عمومی در کشورهای عربی قرار گرفت. بعد هم که سیستم پخش زنده عرضه شد. طنز مطبوعاتی به عنوان منبع ارائه دهنده اخبار جالب وطنز اهمیت خود را از دست داد. اصولا روزنامه کاغذی در کل در شرایط نبرد برای بقا قرار دارد».
او گفت «جوانانی که استعدادی در این زمینه دارند به وبلاگ نویسی و فضای مجازی روی آوردند و بدین وسیله به بیان نظرات خود پرداخته و از شرایط پیرامون خود انتقاد می کنند».
