طرح روی جلد لیلی و مجنون در ادبیات فارسی و عربی
تالیف: دکتر محمد غنیمی هلال

نام کتاب: لیلی و مجنون در ادبیات فارسی و عربی
تالیف: دکتر محمد غنیمی هلال
ترجمه و شرح دکتر هادی نظری منظم و ریحانه منصوری
انتشارات نی، تهران، ۱۳۹۳

مصر را خاستگاه ادبیات تطبیقی (الادب المقارن) عربی نامیده اند. تاسیس ادبیات تطبیقی علمی در کشورهای عربی در سال ۱۹۵۳ میلادی و به همت محمد غنیمی هلال (فوت ۱۹۶۸ میلادی) صورت گرفت. او با تالیف کتاب “الادب المقارن” که دایره المعارفی است مشتمل بر اصول و قواعد نظری و عملی ادبیات تطبیقی جایگاه واقعی این رشته را به جامعه عربی شناساند و نقش آن را در پیشرفت و شکوفایی ادبیات ملی و قومی تبیین کرد.

به همت محمد غنیمی هلال که وی متخصص در زبانهای فرانسه و عربی است، داستان لیلی و مجنون در ادبیات عربی و فارسی به یکی از جذابترین موضوع های تطبیقی در دانشگاه های عرب تبدیل شد. کتاب وی با عنوان “لیلی و المجنون فی الدبین العربی و الفارسی” از بهترین آثار تطبیقی در ادبیات عربی است.

نویسنده این اثر با پرداختن به داستان لیلی و مجنون به بررسی عشق عذری عربی تا عشق صوفیانه در ادبیات فارسی می پردازد. چه عشق صوفیانه گونه ای از عشق عذری است که تحت تاثیر عوامل دینی و فلسفی دگرگون شده است.

اما پیش از پرداختن بیشتر به محتوای کتاب نگاهی داشته باشیم به زندگی نامه این استاد زبان و ادبیات عرب و فارسی. دکتر محمد غنیمی هلال به سال ۱۹۱۶ در مصر متولد شد. تحصیلات اولیه خود را در مکتب خانه روستا با فراگیری علوم دینی آغاز کرد و در دوازده سالگی حافظ قرآن شد.

در سال ۱۹۲۸ به مدرسه دینی شهر زقازیق رفت و به سال ۱۹۳۷ دوره متوسطه خود را در آنجا به پایان رسانید. پس از پایان جنگ جهانی دوم، در زمره نخستین گروه های دانشجویی برای گرفتن مدرک دکترای ادبیات تطبیقی فرانسه شد و در دانشگاه سوربن به تحصیل پرداخت.

بر اساس قانون دانشگاه، ابتدا لیسانس ادبیات فرانسه گرفت و سپس چهار دیپلم در رشته های زبان شناسی، زبان های فارسی، اسپانیانیی و انگلیسی گرفت. هلال در سال ۱۹۵۲ مدرک دکترای ادبیات تطبیقی خود را با ارائه پایان نامه ای با موضوع “تاثیر نثر عربی در نثر فارسی در قرن های پنجم و ششم هجری” دریافت کرد.

“لیلی و المجنون فی الدبین العربی و الفارسی” مهمترین اثر تطبیقی و کاربردی دکتر هلال است. این اثر در سال ۱۹۵۴ در قاهره منتشر شد و چاپ دوم آن در سال ۱۹۶۰ به “الحیاه العاطفیه بین العذریه و الصوفیه” (زندگی عاطفی، از عشق عذری تا عشق صوفیانه) تغییر نام داد. بررسی پیدایش غزل عذری(افلاطونی) در ادبیات عربی، انتقال موضوع و اخبار مجنون به ادبیات فارسی و شیوه تعامل شاعران ایرانی با شخصیت مجنون و لیلی از جمله موضوعات کتاب مذبور است.

دکتر هلال همچنین عوامل تاریخی و ادبی دخیل در انتقال موضوع فوق را کاویده است و به تشریح تاثیرات عربی، دگرگونی ها و ویژگی های موضوع مجنون در ادبیات فارسی پرداخته است. به دیگر سخن، کتاب مزبور یک پژوهش تطبیقی دقیق و تاریخی است درباره ژانر ادبی غزل عذری در ادبیات عربی و ورود شخصیت و اخبار مجنون، نماینده بنام غزل مزبور، به ادبیات فارسی.

به همراه این انتقال برخی از عادتها و آیینهای عربی نیز به ادبیات و فرهنگ فارسی درآمده است. مجنون شاعر پاکباز عرب در آثار شاعران برجسته فارسی چون نظامی، سعدی، امیرخسرو دهلوی، جامی، هاتفی، مکتبی و … نماد یک عاشق صوفی است و عشق وی به لیلی عشقی پاک و راستین است که آدمی را از امیال پست حیوانی و مادی بر می کشد و او را در عشق راستین و مقدس الهی فانی و جاودانه می کند.

نویسنده در این کتاب، با در پیش گرفتن روش تاریخی – علمی به بیان حقایق ادبی در پرتو تاریخ می پردازد؛ همچنین از اشاره به خاستگاه فلسفی اندیشه های صوفیانه غفلت نکرده و از این طریق جنبش ادبی موجود در اندیشه های صوفیانه را به جریانهای فکری جهان شمول پیوند زده است.

موضوع مجنون به همت دکتر غنیمی هلال به یکی از موضوعات مهم و قابل توجه در ادبیات عربی تبدیل شد و بعدها بسیاری از شاگردان و همکاران دکتر هلال چون طه ندا، محمد سعید جمال الدین، بدیع محمد جمعه، محمد العشماوی، ابراهیم عبدالرحمن محمد و .. در این باره به پژوهش پرداختند.

کتاب “لیلی و مجنون در ادبیات عربی و فارسی” پژوهشی نقدی و تطبیقی در عشق عذری و عشق صوفیانه که با ترجمه و شرح دکتر هادی نظری منظم و ریحانه منصوری به انجام رسیده، در سه بخش تنظیم شده است. بخش نخست را به اخبار مجنون در ادبیات کلاسیک و معاصر عرب اختصاص داده شده و فصلی را در پیدایش غزل عذری به عنوان پیش گفتار آمده است. غزل عذری نوع ادبی ای است که اخبار و اشعار مجنون در زبان عرب را خود جای داده است. بخش دوم به اخبار مجنون در داستانهای فارسی مربوط می شود. از این رو مولف همه داستانهای فارسی مجنون را که در کتابخانه های مصر موجود بوده و یا نسخه خطی آنها وجود داشته است، مطالعه کرده و خلاصه ای از آن داستانها را نقل کرده است و به بیان ویژگی های هر نویسنده و تبیین ویژگی های هر نویسنده و تبیین ویژگی های موضوع مزبور در ادبیات فارسی اهتمام ورزیده است. بخش سوم نیز به مطالعات تطبیقی در موضوع فوق اختصاص دارد. در فصل اول آن، به شرح روابط تاریخی ادبیات فارسی و عربی با یکدیگر و در فصل دوم به پیدایش عشق صوفیانه پرداخته شده است.