مسکو – طه عبد الواحد

هر یک از طرف های شرکت کننده و برگزار کنندگان نشستی که در خصوص سوریه در آستانه، پایتخت قزاقستان برگزار شد دیدگاه متفاوتی نسبت به نتایج آن دارند. اما، سوری ها تا کنون موفق به دست یابی به توافقی برای برقراری آتش بس در کشورشان و پایان دادن به رنج و مصیبت هایشان نشدند و این، مهم ترین نتیجه در نظر آنها به شمار می رود. از این رو، شاید سخن گفتن از اینکه  این نشست منجر به تغییر واقعی در میدان عملیات شده زود باشد؛ تغییری که در پیش بردن تلاش ها به سوی راهکار سیاسی سهیم است.

بنا براین می توان گفت موفقیت و نتیجه گرفتن از این نشست یک آزمون جدی برای روسیه و ترکیه و ایران به شمار می رود؛ چه از این سه کشور به عنوان “کشورهای ضمانت کننده توافق آتش بس” یاد می شود. این سه کشوریاد آور شده اند که کمیته هایی را برای عملی شدن توافق های به دست آمده در آستانه تشکیل می دهند. این در حالیست که تحولات میدانی و اقدامات برخی “کشورهای ضمانت کننده”، عوامل پیشبرد “توافقات آستانه” و تلاش های سیاسی را به سوی شکست سنگینی سوق می دهد و بحران سوریه را پیچیده تر می کند.

اظهارات ولادمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در جریان سفر به ژاپن در نیمه های ماه دسامبر ۲۰۱۶ آغازی بود برای مذاکرات آستانه.

در آن زمان، پوتین گفت مسکو با میانجی گری ترکیه، مشغول گفت و گوهای جدی با گروه های مسلح اپوزیسیون سوریه است. او گفت که با رجب طیب اردوغان، همتای ترکیه ای خود، بر سر انجام گفت و گوهایی در شهر آستانه، پایتخت قزاقستان به توافق رسیده است. کمی بعد از آن، نورسلطان نظربایف رئیس جمهور قزاقستان ضمن استقبال از این پیشنهاد، آمادگی کشورش را برای میزبانی گفت و گوهای سوریه اعلام کرد.

و بدین ترتیب، آماده سازی مذاکرات شروع شد. روسیه بر این باور بود که باید طرف هایی که به جنگ مسلحانه با یکدیگر می پردازند دور میز مذاکره بنشینند تا درباره ساز وکارهای برقراری آتش بس در سوریه به نتیجه برسند. ترکیه از این ایده استقبال کرد و ایران هم در ابتدا موافقت خود را با این طرح اعلام کرد. بر این اساس، گروه های مسلح اپوزیسیون رژیم سوریه به این نشست دعوت شدند؛ همین گروه ها در تاریخ ۲۹ دسامبر ۲۰۱۶ در آنکارا توافق آتش بس در سوریه را امضا کردند. روسیه و ترکیه بعد از مذاکراتی نفسگیر و طولانی با نمایندگان گروه های اپوزیسیون سوریه به این توافق دست یافتند.

ایران و آمریکا

با وجود تلاش های مسکو و آنکارا اما تا یک هفته مانده به شروع مذاکرات هنوز تکلیف برگزاری گفت و گوها به چندین دلیل معلوم نبود. حکومت سوریه به نقض آتش بس پرداخت. مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه گفت چنانچه نقض آتش بس در سوریه ادامه پیدا کند مذاکرات آستانه با شکست روبرو خواهد شد. او افزود تاریخ آغاز مذاکرات ۲۳ ژانویه است؛ البته به شرطی که کلیه طرف ها آتش بس را رعایت کنند.

نقش آفرینی منفی ایران در جریان آماده سازی مذاکرات آستانه به شرکت گروه های شبه نظامی هوادار این کشور در نقض آتش بس در سوریه محدود نشد بلکه تهران پا را از این هم فراتر گذاشت و با شرکت آمریکا در گفت و گوهای آستانه مخالفت کرد. موضع تهران باعث ایجاد تنش بین ایران و روسیه شد. سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه در اظهاراتی در نیمه های ژانویه یعنی در فاصله یک هفته به برگزاری مذاکرات آستانه گفت دعوت نمایندگان سازمان ملل و دولت جدید آمریکا به مذاکرات آستانه اشکالی ندارد. وی ابراز امیدواری کرد نمایندگان دولت جدید آمریکا دعوت برای حضور در مذاکرات را بپذیرند. این اظهارات به مذاق تهران خوش نیامد. محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در پاسخ از مخالفت کشورش با حضور آمریکا در گفت و گوها خبر داد.

یک روز بعد، لاوروف گفت “ما کلیه اطراف را چنانکه پیشتر هم گفتیم دعوت کردیم که آمریکا یکی از آنهاست.” تهران هم دوباره دیدگاه خود را در این باره تکرار کرد و این بار، علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی گفت “ایران مخالف شرکت آمریکا در مذاکرات آستانه است و هیچ گونه دعوت مشترکی از سوی سه کشور مبتکر مذاکرات یعنی روسیه و ترکیه و ایران برای حضور آمریکا در مذاکرات نشده است.” مشاجره لفظی بین دو کشور با اظهارات قاطعانه لاوروف مبنی بر “دعوت روسیه از ایالات متحده آمریکا” به پایان رسید.

سرانجام، ایران در مقابل موضع روسیه کوتاه آمد. ایران در واقع از این بیم داشت که اگر مساله بیش از اینها کش پیدا کند به نزدیکی بیشتر مسکو و واشنگتن در خصوص سوریه می انجامد و ایران بازنده بزرگ این مساله خواهد بود.

در این میان، رمان واسیلینکو معاون وزیر امور خارجه قزاقستان در یک گفتگوی مطبوعاتی به روند پیچیده آماده سازی مذاکرات اشاره کرد و گفت “تدارکات برای این گفت و گو با پیچیدگی های فراوانی همراه بود. همه چیز با عجله انجام شد. تا همان لحظه های آخر هم بر سر هیات های شرکت کننده بحث داشتیم. چه کسی دعوت شود، چه کسی دعوت نشود. دعوت چطور صورت گیرد.” برگزار کنندگان باید روابط بین طرف های گوناگون را لحاظ می کردند و از این رو، مقر اقامت هر گروه در هتل جداگانه ای رزرو شد.

گفت و گوهای گروه های درگیر

مذاکرات آستانه در روز ۲۳ ژانویه در چنین حال و هوایی شروع شد. لاوروف وزیر امور خارجه روسیه گفت “تثبیت آتش بس و توافق بر سر شرکت فرماندهان نظامی در راهکار سیاسی بحران سوریه، هدف عمده این مذاکرات است.” وی افزود “ویژگی این مذاکرات این است که کسانی که اسلحه خود را در سوریه به سمت یکدیگر نشانه گرفته اند اکنون با یکدیگر دیدار می کنند.”

هیات اپوزیسیون سوریه هم با نمایندگی از اکثریت گروه های مسلح مخالف رژیم از جمله “جیش الاسلام” شرکت کرد. محمد علوش هم ریاست هیات اپوزیسیون را به عهده گرفت. هیات حکومت سوریه به قزاقستان متشکل از گروهی از دیپلمات ها به ریاست بشار الجعفری نماینده حکومت سوریه در سازمان ملل بود. مسکو چند بار از تمایل خود برای شرکت رمزی عز الدین رمزی به نمایندگی از سازمان ملل خبر داد. روسیه از استفان دی میستورا نماینده سازمان ملل به سوریه انتقاد کرد و گفت او “از برقراری مذاکرات مستقیم” بین سوری ها ناتوان است.

رایزنی های کشورهای ضمانت کننده

همزمان با برگزاری مذاکرات میان هیات های حکومت و اپوزیسیون سوریه به واسطه دی میستورا، روسای هیات های روسیه و ترکیه حامی اپوزیسون و هیات های ایران و روسیه حامی حکومت دیدار کردند. رایزنی های فشرده ای میان هیات های روسیه و ترکیه و ایران بر سر سندی انجام گرفت که به گفته منابع روسیه این سند درباره فعالیت ها یا مسائلی است که دو هیات سوریه درباره آنها گفت و گو خواهند کرد.

هیات های ایران و ترکیه و روسیه با پایان روز اول مذاکرات نتوانستند به تدوین سند بپردازند. در دومین و آخرین روز مذاکرات بیانیه ای به نام سه کشور منتشر شد. البته معلوم نشد که مذاکرات کشورهای ضمانت کننده بر سر این سند ادامه پیدا کرده یا سندی دیگری هم در میان بوده است. بعد از پایان مذاکرات، نمایندگان هیات های مذاکره کننده هم به اظهار نظر پرداختند. اسامه ابو زید سخنگوی رسمی “ارتش آزاد سوریه” و مشاور هیات اپوزیسیون در آستانه گفت درباره مسائل سیاسی گفت و گو نکردیم. او افزود هیات گروه های مسلح مخالف رژیم با هیات های روسیه و ترکیه و دی میستورا درباره نقض مستمر توقف اقدامات جنگی در سوریه از سوی نیروهای حکومتی و ایرانی و گروه های شبه نظامی لبنانی و عراقی و افغانی وابسته به ایران گفت و گو کردند. او خاطر نشان کرد گروه های اپوزیسیون بیانیه کشورهای ضمانت کننده را امضا نخواهد کرد.

رئیس هیات حکومت سوریه گفت مذاکرات در دستیابی به برقراری آتش بس محدود موفقیت آمیز بود. او از قبول آتش بس در وادی بردی سرباز زد و گفت حکومت سوریه در آنجا مشغول پیکار با تروریست های “جبهه النصره” است.

تنها سندی که از مذاکرات آستانه منتشر شد همان بیانیه پایانی به نام روسیه و ترکیه و ایران بود. در این بیانیه تاکید شده که این سه کشور به اصل یکپارچگی سوریه متعهد هستند و اینکه بحران سوریه با راهکار نظامی حل نمی شود. در این نشست تصمیم گرفته شد ساز و کاری سه جانبه برای پیگیری و رصد سیستم آتش بس و شناسایی نقض ها ایجاد شود. همچنین در این بیانیه بر اعتماد سازی (میان گروه های درگیر) و کمک رسانی به غیرنظامیان تاکید شد.

کشورهای ضمانت کننده در این بیانیه بر لزوم حمایت از شرکت گروه های مسلح مخالف حکومت در گفت و گوهای ژنو که در هشتم فوریه برگزار می شود تاکید کردند. همچنین در این بیانیه بر لزوم تمایز بین گروه های مسلح و گروه های تروریستی به ویژه “داعش” و “جبهه النصره” در سوریه تاکید کرد.

شکست مذاکرات با وجود پافشاری بر موفقیت آمیز بودن آن

بیانیه پایانی در واقع بیانگر ناکامی در تشویق طرف های درگیر در سوریه برای رسیدن به توافق سوری – سوری است و حتی کشورهای ضمانت کننده که برای ایجاد مکانیزمی برای پیگیری و رصد سیستم آتش بس تعهد دادند تا کنون موفق به تنظیم چنین مکانیزمی نشده اند. این در حالیست که در این بیانیه به مکانیزم های بازخواست واقدامات تنبیهی نقض کنندگان آتش بس اشاره نشده است. با این حال، اما، روسیه مذاکرات آستانه را یک رویداد مهم می داند. لاوروف در پارلمان روسیه در روز ۲۵ ژانویه گفت “مذاکرات آستانه رویداد بسیار مهمی است که بدین وسیله، تلاش های صورت گرفته (در خصوص بحران سوریه) متحول می شود.” ولادمیر پوتین رئیس جمهور روسیه گفت “مساله مهم اینجاست که کلیه طرف ها در مذاکرات آستانه بر ناممکن بودن راهکار نظامی در سوریه تاکید کردند.”

“دستاوردهای آستانه” در انتظار تحولات میدانی در سوریه است؛ تحولاتی که قضاوت کننده عمده موفقیت یا عدم موفقیت تلاش های روسیه و ترکیه و ایران در مذاکرات است.

اکنون ،همگی منتظر پدیدار شدن نشانه های نتایج مذاکرات هستیم. اما، می توان گفت آستانه، پایتخت قزاقستان سهم بیشتری را از دستاوردهای این رویداد برده است. البته، انتخاب آستانه به عنوان شهر میزبان این مذاکرات تصادفی نبوده است. قزاقستان کشور متحد روسیه است اما در عین حال، از روابط تاریخی و پیوند فرهنگی با ترکیه برخوردار است. شاید تندیس پرزیدنت نظربایف در میدانی در آنکارا بیانگر ماهیت روابط میان قزاقستان و ترکیه باشد. ایران و قزاقستان دو کشور ساحلی دریای خزر و از روابط خوبی برخوردار هستند. پایتخت قزاقستان هیچگاه به شهرت جهانی دست نیافته بود، البته این سخن به معنای کم اهمیت شمردن آستانه نیست. این شهر در عرض دو روز پیاپی در صدر اخبار و تیتر مطبوعات جهان قرار گرفت.

آستانه اینک، یکی از پایتخت های تاثیر گذار در سیاست بین الملل شده است؛ شهری که هم طراز ژنو و وین و لوزان و دیگر شهرهای میزبان “نشست های جهانی” بدل گشته است