آیا فیسبوک آزاد می شود؟ یا فیسبوک فیلتر باقی می ماند! استفاده از فیسبوک باید ساماندهی شود!

این ها حرفهایی است که این روزها بسیار شنیده می شود، اما واقعیت این است که صدها هزار کاربر فیسبوک در داخل کشور اغلب هر روز از این شبکه اجتماعی بدون توجه به فیلتر بودن آن استفاده می کنند.

در روزهای آخر شهریور ماه امسال ، «اشکال فنی» سبب شد تا دسترسی به فیسبوک بدون فیلتر برای کاربران ایرانی برای ساعاتی امکان پذیر شود. امری که سبب خوش بینی در مورد رفع فیلتر آن شد و متعاقب آن سخنان فرمانده نیروی انتظامی که در تغییری آشکار نسبت به سخنان قبلی خود در کمتر از یک هفته بهره وری «هدفمند» از فیسبوک را بدون اشکال دانست. همزمان با انتشار این اخبار، حضور برخی از وزیران و دولتمردان جمهوری اسلامی در فیسبوک به این خوش بینی دامن زده بود.

فیسبوک به عنوان مهمترین شبکه اجتماعی که چهره جهان را تغییر داده است و مانند سایر مظاهر زندگی در عصر ارتباطات کنونی قابل نادیده گرفتن نیست. بنا بر آمار رسمی بیش از ۴۷ میلیون ایرانی به اینترنت دسترسی دارند و ضریب نفوذ اینترنت حدود ۶۲ درصد است که در این صورت ایران پس از بحرین دومین کشور دارای بیشترین کاربران اینترنت در خاورمیانه است.

برخلاف میزان ضریب نفوذ بالای اینترنت در ایران چند عامل بازدارنده سبب می شود تا بهره وری از امکانات اینترنت برای ایرانیان بسیار دشوار باشد، این عوامل عبارتند از:

• سانسور و فیلترینگ: کمیته موسوم به تعیین مصادیق محتوای مجرمانه می تواند دسترسی به هر سایتی را محدود کند، از همین رو شماری سایت هایی که اطلاعات، اخبار و دانش روز در آنها قابل دسترسی است از سوی این کمیته در ایران غیرقابل دسترسی شده است. کاربران برای دسترسی به آنها ناچار به استفاده از فیلترشکن و پروکسی هستند و استفاده از همین فیلترشکن ها در اغلب موارد سبب کندی بیشتر سرعت اینترنت و یا مشکلات مضاعف برای دسترسی مستقیم به این سایت ها می شود.

• پایین نگه داشتن سرعت اینترنت: در حالی که ایران از نظر میزان سرعت اینترنت یکی از پایینترین رتبه ها را به خود اختصاص داده، است، مسئولان امنیتی و ارتباطات می گویند افزایش سرعت اینترنت سبب بروز مشکلات امنیتی می شود.

• توسعه نیافتن خدمات اینترنتی: در یک دهه گذشته خدمات اینترنتی و تجارت الکترونیک جایگزین شیوه قدیمی مراجعه به مراکز خدماتی، دولتی، مالی، اقتصادی و بازرگانی شده است؛ اما این امر هنوز در ایران به دلایل مختلف روند معمول خود را طی نکرده است.

شبکه های اجتماعی از ابتدای ظهور خود در اوایل قرن بیست و یکم تا کنون سیمای ارتباطات در جهان را تغییر داده اند و به عبارت دیگر از سال ۲۰۰۵ به این سو عصر کنونی را عصر شبکه های اجتماعی می خوانند. این شبکه ها در ۸ سال گذشته تلقی و دیدگاه کاربران را نسبت به دنیای پیرامون و شیوه ارتباط تغییر داده اند.

فیسبوک یکی از مهمترین شبکه های اجتماعی جهان است که کاربران آن در تعامل فعال با یکدیگر قرار دارند. اگرچه آماری از کاربران فیسبوک در ایران وجود ندارد، ولی برآورد می شود که حدود ۱۰ درصد از کاربران اینترنت در ایران کمابیش همچنان به فعالیت خود در فیسبوک پس از دوران کوتاه آزادی آن در جریان انتخابات سال ۸۸ ادامه می دهند.

با این حال نیاز به شبکه های اجتماعی آن چنان است که در سالهای اخیر بسیاری از شبکه های اجتماعی فارسی زبان که اغلب نیز مجاز هستند، در داخل کشور راه اندازی شده اند. اما شبکه های اجتماعی به چه نیازهایی پاسخ می دهند که زندگی بدون آنها را برای نسل جدید را سخت می کند؟

این نیازها بطور خلاصه عبارت است از:
• تعامل: ارتباط با دیگران، اشتراک تجارب وحضور در فضای گفتمان مجازی
• سرگرمی: وقت گذرانی، کنجکاوی وشرکت در اجتماع مجازی دوستان
• تخلیه روانی: برون ریزی هیجانات و عواطف ناشی از استرس های روزمره
• اطلاعات: انتشار و دریافت اطلاعات درباره موضوعات مختلف
• آموزش و راهنمایی: انتشار و دریافت توصیه ها یا آموزشهای مربوط به مسائل روزمره
• کنجکاوی: ارضای حس کنجکاوی برای آگاهی از احوال دیگران یا شیوه زندگی آنها
• نیازهای جنسی: ارتباط مجازی با جنس مخالف وارضای حس تماشا و دیده شدن
• آرمیدگی: فرار از استرس های روزمره با متصل شدن به شبکه های اجتماعی
• همنوایی ارزش ها: تقویت ارزشهای اجتماعی گروه های همسو
• رضایت فرهنگی: بهره مندی از تولیدات فرهنگی و در مجاورت قرار گرفتن با جلوه های فرهنگی متفاوت
• هویت اجتماعی: تثبیت هویت اجتماعی و احساس تعلق یافتن به گروه های همسو
• اشتراک شیوه های زندگی: درک تجارب متفاوت و شیوه های مختلف زندگی در جوامع، اقوام و گروه های مختلف
• امنیت: احساس امنیت روانی با معاشرت با دوستان و گروه های همسو و دریافت حمایت عاطفی
• وقت گذرانی: پر کردن اوقات فراغت در فضای مجازی و ارتباط با دیگران

اما گذشته از این نیازها، با توجه به رویکرد کاربران ایرانی به فیسبوک می توان این مولفه ها را نیز برای بحث و مطالعه در نظر آورد:

۱ـ بازنمایی تصویر ایده آل به جای تصویر خود در فیس بوک: بسیاری از کاربران فیس بوک به جای «خود واقعی» تصویری از «خود ایده آل» در فیس بوک به نمایش می گذارند که ممکن است با زندگی واقعی آنها متفاوت باشد، این امر سبب می شود تا به ویژه در جوامعی مانند ایران که افراد نقاب های متفاوت اجتماعی و هیپوکراسی تحمیل شده از سوی ارزش های فرهنگی حاکم را تجربه می کنند، شبکه های اجتماعی چهره متفاوتی از ارتباطات انسانی جلوه دهند که ممکن است به برخی مظاهر زندگی طبقه متوسط شهری مانند «چشم و هم چشمی» دامن بزند.

۲-ـ عزت نفس: با وجود آن که «خود ایده آل» یکه تاز حضور در فیسبوک است، عزت نفس کاربران فیسبوک معمولا بالاتر است. زیرا آنها معمولا از طریق دوستان خود بازخوردهای مثبت دریافت می دارند و تقویت می شوند. با این حال این امر الزاما نشانگر آن نیست که در زندگی واقعی هم عزت نفس بیشتری داشته باشند. برخی مطالعات هم نشان داده است که استفاده از شبکه های اجتماعی نقش موثری در بالا رفتن عزت نفس دارند.

به نظر می رسد در میان کاربران ایرانی با وجود متغییرهای متفاوتی که بر عزت نفس آنها تاثیر می گذارد، مانند سرکوب و تحمیل هنجارهای اجتماعی حاکم در داخل کشور و در برخی موارد کاملا همنوا نشدن با جامعه خارج از کشور، سطح عزت نفس و در نتیجه تحمل انتقادات ومخالفت های دیگران ممکن است کمتر باشد.

شاید فیسبوک با توجه به پس زمینه های شخصیتی افراد و نوع تعامل آنها با سایر کاربران میزان عزت نفس را به دلیل پناه بردن به ایده آل ها به جای واقعیت و وانموده به جای واقعیت عینی افزایش دهد، اما مسلما این امر در مورد همه افراد صدق نمی کند.

۳ -ـ خُلق مثبت: فیسبوک موجب می شود تا کاربران بتوانند با دوستان خود در ارتباط باشند و تنهایی خود را پر کنند. این مسئله در اغلب اوقات به رسانه های اجتماعی، به دلیل کارکرد برقراری ارتباطات بین فردی در دنیای مجازی نقشی قابل توجه برای ایجاد خُلق مثبت و روحیه بهتر و با نشاط تر می بخشد، با این حال در مواردی نیز فیسبوک می تواند سبب افزایش منفی بافی شود اما تعمیم این امر به همگان امکان پذیر نیست.

کسانی که زمینه گرایش به افسردگی دارند می توانند با مقایسه زندگی خود با زندگی دیگران (بدون توجه به آنکه کاربران فیسبوک معمولا جنبه های مثبت و شاد زندگی خود را با دیگران به اشتراک می گذارند) میزان رضایت از زندگی شان کاهش یابد.

۴-ـ سازگاری: فیسبوک و شبکه های اجتماعی ممکن است سبب افزایش سازگاری میان یک گروه همخوان شود اما ممکن است ناسازگاری با ارزش های اجتماعی حاکم را تشدید کند، در واقع رویکرد اجتماعی ـ فرهنگی گروه سبب می شود تا میزان سازگاری آنها با هنجارهای اجتماعی حاکم مورد سنجش قرار گیرد.

تا زمانی که این ناسازگاری از صحنه دنیای مجازی فراتر نرود نمی توان تاثیر و عمق آن را مورد بررسی عینی قرار داد. با توجه به آن که اغلب کاربران فیسبوک در ایران را طبقه متوسط شهری تشکیل می دهند، محافظه کاری این طبقه برای پیشگام شدن در تحولات اجتماعی رادیکال سبب شده است تا فیسبوک بیشتر از این نظر نقش واسط و تریبون را برای ارتباط با قدرت و اپوزیسیون داشته باشد.

۵-ـ مشارکت اجتماعی: فیسبوک معمولا رسانه ای اجتماعی برای افزایش مشارکت اجتماعی تلقی می شود. نقش فیسبوک و سایر شبکه های اجتماعی در اعتراضات و جنبش های اجتماعی سالهای اخیر به ویژه در خاورمیانه و جنبش اشغال وال استریت گرفته تا کارزارهای انتخاباتی سبب شده است تا کارکرد ساماندهی و به تحرک درآوردن کنش های اجتماعی ـ سیاسی به خود گیرد.

اگرچه پس از سال ۸۸ نقش فیسبوک در امر ساماندهی تحرکات اجتماعی چندان زیاد نبوده است و بیشتر به عنوان نمودی از افکار عمومی مطرح بوده است اما در انتخابات ریاست جمهوری گذشته نیز بار دیگر مانند سال ۸۸، موافقان و مخالفان مشارکت در «انتخابات» ریاست جمهوری توانستند با یارکشی، اقناع سازی و تبلیغات سیاسی دو رفتار سیاسی متفاوت در میان کاربران فیسبوک، را ترسیم کنند.

تفاوت عمده فیسبوک و رسانه های اجتماعی با رسانه های پیشین در واقع در همین سازگاری و هنجارسازی اجتماعی است. زیرا در اینجا حضور دروازه بان های رسانه ای متفاوت است، به عبارت دیگر در رسانه های اجتماعی دروازه بانی و سانسور اطلاعات کمتر به چشم می آید. ولی در رسانه های عصر قدیم نظیر مطبوعات، رادیو، تلویزیون و سینما فرایند تولید و عرضه منوط به گذشتن از فیلترهای دروازه بانی است.

در رسانه های نوین و شبکه های اجتماعی که در هشت سال گذشته نوع ارتباط ما با جهان را تغییر داده اند، مخاطب خود بدل به تولید کننده و پیام رسان شده است و به طرز چشمگیری از اقتدار جریان یکسویه اطلاعاتی و به طریق اولی هژمونی رسانه ای کاسته شده است.

اما در شیوه استفاده از رسانه های اجتماعی هم مانند سایر رسانه ها تفاوت های فردی ـ اجتماعی نقش مهمی ایفاء می کنند.

دنیس مک کوئیل، استاد ارتباطات دانشگاه آمستردام می گوید: «عادت های رسانه ای ناشی از دو عامل اصلی هستند: موقعیت اجتماعی (یعنی پایگاه اجتماعی ـ اقتصادی) که نیازهای رسانه ای کاربر را مشخص می کنند و در دسترس بودن امکانات رسانه ای (یعنی میزان دسترسی آزادانه به انواع رسانه های مورد نیاز) که از طریق کنش هایش گرایش رسانه ای وی را تعیین می کنند.»

با توجه به کاربردهای اجتماعی بهره وری از رسانه ها همچون:
ـ ساماندهی ارتباط با دیگران
ـ گفتمان و تبادلات اجتماعی
ـ تعلق و دوری گزینی اجتماعی
ـ یادگیری اجتماعی وتثبیت هویت از طریق الگوهای نمونه
ـ کنترل
ـ به اشتراک گذاردن
ـ نمایندگی کردن
ـ وقت گذرانی
ـ تنظیم فعالیت های روزانه

می توان نقش فیسبوک را با توجه به فیلتر بودن آن در ایران از جنبه های مختلف بررسی کرد اما روشن است که برای بخش مهمی از کاربران اینترنت، استفاده از فیسبوک و شبکه های اجتماعی بدل به یک «عادت رسانه ای» شده است که به دلیل تامین نیازهای آنها و همچنین کارکردهای اجتماعیش در زمانه ای که رسانه های اجتماعی شکل و ماهیت ارتباطات را تغییر داده اند، صرف نظر کردن از آن بسیار دشوار است.

در حالی که بنا بر برخی تحقیقات دانشگاهی بیش از ۸۰ درصد کاربران اینترنت در ایران یعنی تقریبا از هر پنج ایرانی سه نفر عضو یک شبکه اجتماعی هستند، فیلتر بودن این شبکه ها و سرعت بسیار پایین اینترنت که در جهان از این نظر در رتبه های آخر است، سبب شده تا نزدیک به شصت درصد جمعیت کشور که به اینترنت دسترسی دارند از برآوردن نیازهای مختلف خود در زمینه های ارتباط با دیگران، تحقیقات علمی و دانشگاهی، کسب و مبادله اطلاعات و اخبار و سایر نیازهای اجتماعی باز بمانند.

به عنوان نمونه، برای گندم ۲۲ ساله و دانشجوی روزنامه نگاری در تهران فیسبوک یکی از مهمترین ابزارهای برقراری ارتباط با دیگران است: «فیسبوک مشخصا برای من چند فایده دارد: اول اینکه با سایر همکلاسی ها و هم رشته ای ها ارتباط برقرار می کنم و این می تواند برای استفاده از فرصت ها، منابع و در جریان تحولات قرار گرفتن مهم باشد.»

گندم می گوید: «در شرایطی که کنترل شدیدی روی رسانه ها وجود دارد، در معرض اخبار و اطلاعات رسمی و غیر رسمیقرار گرفتن، مهم است. حتی شایعات و موضوعاتی که در فیسبوک مطرح می شوند، بعدها به سایر رسانه ها کشیده می شوند و حتی در جامعه بازخورد پیدا می کنند. مانند همین جریان جوکی که گفته می شود نوه آیت الله خمینی درصفحه فیسبوک ش تعریف کرده است. در واقع این چیزها سبب می شود که به روز باشیم و بدانیم حداقل کسانی که توی فیسبوک هستند به چه چیزهایی گرایش دارند.

او گفت: «مورد سوم هم وقت گذرانی است. اینکه با دوستانی که در خارج از کشور هستند ارتباط داشته باشیم و در جریان شیوه زندگی آنها و تجارب زندگی آنها قرار بگیریم خوب است. طبعا آنها هم مایل هستند در باره زندگی روزمره ما بدانند، حتی دوستی هایی که به دلیل کنترل ها در عالم واقعیت کمتر اتفاق می افتد در فیسبوک امکانش هست. تا وقتی که جوانان امکان تفریحات معمول را آزادانه ندارند فیسبوک شاید برای عده زیادی جایی است که در آنجا می توانند با دیگران ارتباط داشته باشند.»

آن چه گندم به سادگی ترسیم می کند برآورده کردن نیازهای اجتماعی مانند تعامل، کسب اطلاعات و آگاهی و تفریح در جامعه ای است که بیشترین میزان سرکوب اجتماعی و ایدئولوژیک را بر جوانان روا می دارد که اکثریت کاربران فیسبوک را تشکیل می دهند.

در حالی که از قول مقامات و دولتمردان جمهوری اسلامی در باره وضعیت فیسبوک و شبکه های اجتماعی همچنان حرفهای ضد و نقیضی نقل می شود اما واقعیت این است که نه تنها بسیاری از مردم از این شبکه های اجتماعی استفاده می کنند بلکه سیاستمداران و حاکمان نیز از فیسبوک، تویتر، یوتیوب و اینستاگرام برای تبلیغات سیاسی یا ارتباط با توده ها بهره می گیرند.

تجربه سی و چند ساله برخورد جمهوری اسلامی با رسانه های «نامطلوب» از نوار کاست گرفته تا ویدئو و تلویزیون ماهواره ای گرفته تا اینترنت و فیسبوک و یوتیوب نشان داده است که برخورد سلبی با این رسانه ها سبب از میان رفتن تقاضا یا کاهش نیاز اجتماعی به آنها نشده است بلکه همین برخورد سلبی عاملی برای تشدید گرایش به آنها نیز بوده است.

احتمالا با وجود آنکه میلیونها ایرانی روزانه ناچار به استفاده از فیلترشکن برای استفاده از اینترنت با وجود همه مصائب آن در ایران هستند، سرنوشت مقابله با فیسبوک هم قابل پیش بینی است.