چند روزی به به یازدهمین انتخابات ریاست جمهوری در ایران مانده بود که حسن روحانی که در آن هنگام یکی از کاندیداهای انتخابات بود، در همایشی در میان حامیانش در سالن شریفی پور تبریز در برابر شعار حاضران که به ترکی می گفتند: “آذربایجان اویاخدی روحانی دایاخدی”؛ اظهار داشت: “برای آذربایجان در دولت تدبیر و امید شاهد تاسیس فرهنگستان زبان و ادب آذری در شهر تبریز خواهیم بود”.
وعده حسن روحانی مبنی بر تشکیل فرهنگستان زبان و ادب آذری،در میان آذری زبانان بسیار مورد توجه قرار گرفت، اما طبق ماده ۱۵ قانون اساسی “زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است”.
از سوی دیگر علی یونسی، دستیار ویژه رییس جمهور ایران در امور اقوام و اقلیت های دینی و مذهبیهم در ۱۸ آذر ۹۲ در گفت و گو با خبرگزاری ایرنا از پیگیری تدریس زبان اقوام داد خبر داده است و علی اصغر فانی، وزیر آموزش و پرورش ایران، در نشست شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی که هفتم بهمن ماه تشکیل شد، گفته است: “مطابق اصل ۱۵ قانون اساسی، آموزش ادبیات بومی و قومی می‌بایست صورت پذیرد و آقای رییس‌جمهوری هم در نطق‌های انتخاباتی‌شان این قول را داده‌اند. برای این منظور ما کارگروهی را تشکیل داده‌ایم تا به این بحث رسیدگی کند و در کنار آن اتاق فکری نیز فعال شده و عده‌ای به آن دعوت شده‌اند تا بر روی آن به‌صورت تلفیقی کار کنند”.
در این میان پرسش اصلی این است که فرهنگستان زبان و ادب آذری چه نقشی در این مرز و بوم ایفا خواهد کرد؟ آیا تحقق چنین خواسته ای طبق اصول قانونی و خواسته مردمی است؟ تاسیس فرهنگستان زبان آذری تا چه اندازه می تواند خواسته های مردم آذری زبان را پاسخ دهد؟
آمار دقیقی از شمار آذری زبانان در ایران وجود ندارد اما به طور غیر رسمی گفته می شود نزدیک به ۱۵ میلیون نفر در ایران به زبان آذری صحبت می کنند. اگرچه شهرهای مهمی در ایران به زبان آذری صحبت می کنند اما عموما شهر تبریز را به عنوان مرکزیت زبان آذری قلمداد می کنند. در این شهر مدارس و دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی و همنیطور ادارات به زبان فارسی فعالیت می کنند و زبان آذری نقشی در مراودات رسمی ندارد، اما عامه مردم به زبان آذری صحبت می کنند.
همچنین شبکه تلویزیونی به نام “سهند” از طرف سیمای جمهوری اسلامی ایران برنامه های خود را به زبان آذری در این منطقه پخش می کند. اگر چه فعالیتهای مختلفی اعم از آموزش زبان آذری از طریق ماهواره توسط کشور آذربایجان صورت می گیرد و برخی از موسسات خصوصی آموزش زبان آذری را در دست دارند اما تحقق آموزش زبان آذری نیازمند برنامه مشخص و منابع مکتوب است.
کامران فانی، از اعضای فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در گفت و گو با شرق پارسی درباره تحقق تاسیس فرهنگستان زبان آذری گفت: “به نظرم طرح این مسئله قدری شتابزده و تبلیغاتی بوده و مسئله اصلی تاسیس فرهنگستان نیست. بلکه آموزش به زبان مادری و زبان آذری است. چرا که وظیفه فرهنگستان حراست و حفاظت از زبان است نه آموزش آن. اگر هدف آموزش زبان آذری باشد این مسئله بر عهده آموزش و پرورش است نه بر عهده فرهنگستان”.
وی افزود: “مسئله دیگر این است که تا چه اندازه منابع خواندنی برای آموزش زبان آذری داریم. آیا می توانیم در مدارس کتابهای تاریخ، جغرافیا و علوم به زبان آذری داشته باشیم؟”.
فانی همچنین با اشاره به این مسئله که فرهنگستان معمولا ملی است و زبان غالب و یا آنچه که در قانون اساسی آن کشور آمده را مورد نظر قرار می دهد، گفت: “من تا به حال جایی و یا کشوری را ندیدم که مثلا چند زبانه هستند و آنها صاحب چند فرهنگستان باشند. مثلا روسیه یک فرهنگستان زبان روسی دارد و فرانسه و دیگر کشورها هم همینطور است. لذا در مورد این مسئله باید دقت بیشتری شود. ما در فرهنگستان زبان و ادب فارسی ایران بنیادی به نام بنیاد شهریار داریم که درمورد زبان آذری فعالیت می کند؛ آنها می توانند در این زمینه فعالیت خود را گسترش دهند و منابع خواندنی را افزایش دهند”.
در هر صورت اکنون ایجاد فرهنگستان زبان آذری در مجرای خود قرار گرفته است به طوری که بر اساس گزارش خبرگزاری فارس از تبریز، اسماعیل جبار زاده، استاندار آذربایجان شرقی، در روز ۱۷ بهمن ماه ۱۳۹۲ و در جلسه شورای اداری استان آذربایجان شرقی، با اشاره به تاکید رئیس جمهور بر تاسیس فرهنگستان زبان آذری از تشکیل مراحل مقدماتی این برنامه خبر داده است.
از سوی دیگر، محمد بقایی ماکان، نویسنده و مترجم، در گفت و گو با شرق پارسی تدریس و آموزش به زبان مادری و قومی را امری مهم توصیف کرد و گفت: “زبان مادری و قومی مسئله ای مهم است و هر فردی که به مکانی خاص که دارای زبان خاصی هست تعلق دارد سعی می کند زبان و فرهنگ آن منطقه را حفظ کند اما مسئله این است که موضوع زبان مادری که چند وقتی است که از سوی برخی به خصوص افراد دولتی مطرح شده بدون مطالعات قبلی و ناگهانی بوده و به هیچ رو هدف روشنی ندارد”.
وی با اشاره به این نکته که در ایران نزدیک به هفتاد زبان وجود دارد تاسیس فرهنگستان برای هر کدام از این زبانها نه تنها ممکن نیست بلکه امری غیر موجه است، گفت: “زبان در هر کشوری مانند پرچم آن کشور واحد و ملی است و همه مردم آن سرزمین را گرد خود جمع می کند بنابراین ما چند پرچم و چند زبان ملی نداریم”.
همچنین شخصیت علمی مانند دکتر حسین محمد زاده صدیق که کتابهای آذربایجانین شهید عالیملری، اردبیل لوحه لری، اوچغون داخما و سیری در اشعار ترکی را تالیف کرده در آثاری که در اختیار مخاطبان آذری قرار داده معتقد است که “فضای علمی برای آموزش زبان آذری فراهم است”. همچنین مجلات و نشریاتی مانند “وارلیق” نیز به زبان آذری منتشر می شود.
اکبر اعلمی، نماینده مردم تبریز در ششمین دوره مجلس شورای اسلامی ایران نیز درباره آموزش به زبان آذری در گفت و گو با شرق پارسی اظهار داشت: “آموزش زبان مادری و آنچه که در شهر ما تبریز به نام زبان آذری معروف است باید در جهت سامان دادن به شیوه های صحیح و مسالمت آمیز مطالبات قومی باشد و این عمل نباید در راستای تفکرات جدایی طلبانه و افراطی قرار گیرد. من آنچه را که برخی تصور می کنند اگر در شهر ما زبان آذری تدریس شود موجبات تفکرات جدایی طلبانه فراهم می شود را به هیچ عنوان تایید نمی کنم”.
وی در مورد امکان تحقق وعده روحانی در تاسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: “وعده آقای روحانی نیازمند مجری و متولی کاردان است که هم جسارت برخورد با افراطیون را داشته باشد و هم اینکه اصل کار خدشه نبیند که فعلا بنده کسی را نمی شناسم”.
به گفته اعلمی، “بعید است این وعده بتواند تحقق یابد اما ایجاد فرهنگستان زبان آذری که وضعیت آموزش به زبان آذری را سامان دهد بسیار مطلوب است. اگرچه باید تاکید کرد که طبق اصل ۱۵ قانون اساسی تدریس به زبان قومیتهای مختلف در ایران اشکالی ندارد و موسسات خصوصی می توانند چنین کاری را انجام دهند”.
در این میان تحقق فرهنگستان زبان آذری را عده ای خواسته و مطالبه مردمی می دانند و معتقدند که با تحقق این امر هویت آذری در مجرای قانونی خود قرار می گیرد.
دکتر مقصود پرهیز جوان، عضو هیئت علمی ادبیات دانشگاه آزاد سمنان، که اصالتا آذری است، درباره تاسیس فرهنگستان زبان آذری به شرق پارسی گفت: “سالهاست که مردم آذری زبان به دنبال تحقق چنین خواسته ای هستند چرا که اگر این اتفاق نیفتد دو یا سه نسل دیگر زبان آذری که هم اکنون شفاهی است و تولید محتوا به صورت مکتوب ندارد از بین می رود. بنابراین با تاسیس فرهنگستان زبان آذری می توان مطالبات قومیتی را به مطالبات دانشگاهی تبدیل کرد و به مسیر قانون مداری سوق داد و از حالت احساسی خارج کرد”.
به گفته این استاد دانشگاه، “تاسیس فرهنگستان زبان آذری دوران گذاری دارد که باید به آن توجه کرد تا موافقان و مخالفان در آن موقعیت مدارا از خود نشان داده و بدون هیچ گونه تنش و حساسیتی از این مسئله عبور کنند”.
