نمایشگاه بین المللی کتاب در عربستان سعودی

ریاض: الشرق الاوسط — چرا مردان و زنان سعودی به خواندن رمان روی می آورند؟ این سوالی است که در حال حاضر به ویژه پس از نمایشگاه بین المللی کتاب امسال و در چند سال گذشته به طور جدی مطرح است، چرا که رمان در صدر فهرست فروش قرار دارد. آیا علت این است که خواندن رمان جالب، لذتبخش و همزمان، آسان و دور از ظرایف کتاب های فکری و علمی است؟ یا اینکه رمان جایگزین سایر هنرهای خلاق غایب مانند سینما و تا حدی درام است که می توانند پاسخگوی بسیاری از نیازهای عاطفی، فکری و شناختی باشند؟

در این تحقیق، بعضی از منتقدان سعودی در تجزیه و تحلیل علل استقبال از رمان و آنچه در مقایسه با سایر هنرها به خوانندگان خود ارائه کرده است، مشارکت می کنند:

دکتر معجب الزهرانی منتقد می گوید: «مسئله ریشه یابی تمایل مردان و زنان سعودی به طور خاص به رمان و برتری آن بر سایر هنرهای ادبی را نباید در چارچوب نبود سینمای جذاب به عنوان صنعتی سرگرم کننده در جامعه قرار داد، بلکه در تفسیر آن مجموعه ای از عناصر دخیل هستند».

الزهرانی رمان را شفاف ترین، عمیق ترین و زیباترین گفتمان در جوامع گنگ یا خاموش می داند، زیرا بیانگر بخش پنهان شخصیت فرد و مشکلات روزمره زندگی است که از آن رنج می برد و به طور کلی توضیح آن در گفتمان های رایج منعکس نمی شود.

وی می گوید: گفتمان های رایج، رسمی و سرشار از جمود و تشریفات و شاید نفاق اجتماعی است. همچنین رمان در این حالت نماینده نوع دیگری از گفتمان زیبا است که با قدرت بیان احساسات و افکار انسانی با جرات و وضوح و به شکل ادبی قابل قبول، معتبر است که این اولین عنصر در ریشه یابی تمایل به رمان است

عنصر دوم به نبود تشریفات و جشن در جامعه سعودی بازمی گردد، زیرا این مسئله نقش مهمی در سوق دادن گروه های جدید به جستجوی راه خروج از این خلا یا خشکی و در نتیجه خواندن کتاب به طور کلی و نه فقط رمان ایفا می کند. وی می افزاید که این امر بیانگر علت استقبال مردم از تمام گروه های سنی است.

الزهرانی می گوید که تمایل به رمان در جایگاه سوم شامل جستجوی نوعی زیبایی شناسی متنوع در کتاب می شود. به عقیده وی، مثلا شعر، داستان کوتاه و سایر هنرها لذتی زودگذر را ارائه می دهد درحالی که رمان به بسیاری از نیازهای عاطفی، ذهنی و شناختی انسان پاسخ می دهد، زیرا دنیای متنوعی است و شامل بسیاری از پدیده ها، موقعیت ها و حوادث می شود.

دکتر مبارک الخالدی به نوبه خود معتقد است که تمایل به رمان از سوی برخی افراد نتیجه این است که آنها تصور می کنند که رمان یک هنر آسان است، و افرادی وجود دارند که نوشتن رمان را ساده می پندارند.

او همچنین می گوید که در آمار کتاب خوانی و رشد نویسندگان و خوانندگان به طور یکسان در مقایسه با دهه های گذشته، افزایش به چشم می خورد. وی ارتباط این امر را با نبود سینما با هدف سرگرم کنندگی، بعید دانست

الخالدی با اشاره به اینکه در عربستان سعودی به طور خاص گروه تحصیلکرده طبقه متوسط گسترش یافته است که به طور کلی از توانایی مادی و آمادگی برای آگاهی و خواندن برخوردار است، گفت: «به هرحال رمان فرصت بیشتری را برای افشاکردن فراهم می کند. از این رو بعضی از خوانندگان در پرتو ارتباط رمان با طبقه بورژوازی در مقایسه با شعر یا داستان کوتاه در آن نوعی لذت شخصی می یابند.»

الخالدی تصریح می کند که به علت نبود پژوهشی علمی و واقعی که ارقامی ارائه دهد تا وضعیت حقیقی ارتباط میان این دو ابزار سرگرمی را علیرغم نزدیک و دور بودن شباهت میان آنها مشخص کند، اظهار نظر درباره ارتباط تمایل به رمان و صنعت سینما دشوار است.

احمد بوقری به عنوان یک منتقد، معتقد است که تمایل مردم عربستان سعودی به رمان های ادبی جایگزین نبود سینما و تئاتر نیست و می گوید: «مردم عربستان همچنان مشتاق سینما و تئاتر هستند تا به حقیقتی حاضر و آشکار در واقعیت صحنه های زندگی روزمره در کشور تبدیل شود».

وی می گوید: «دلیل من برای این شور و اشتیاق زیبایی که در میان مردم مشاهده می کنیم، بررسی نقش سینما در بحرین و دبی و اشتیاق به پیروی از آخرین تولیدات صنعت فیلم آمریکایی و عربی بطور همزمان است».

اما به اعتقاد بوقری تمایل مردم به خواندن رمان ادبی به رونق درتولید کتاب های داخلی و عربی و آزادی بدست آمده برای آن بازمی گردد.

علاوه براین ما از نظر ادبی عملا در زمان رمان زندگی می کنیم، این در حالی است که سایر انواع ادبی مانند شعر کاهش یافته است؛ شعری که در پرتو نبود الگوهای شعری بزرگ مانند نزار قبانی و محمود درویش نبوغ خود را پنهان می کند. این زمان به فضایی تبدیل شده است که در آن رمان به عنوان بزرگترین کانال خلاقیت می درخشد و سایر کانال های ادبی در رکاب آن حرکت می کنند و در سایه آن پنهان می شوند.

هر هنری دنیایی دارد

خالد یوسف، رمان نویس، معتقد است، رمان و دنیای رمان و شکل گیری آن با ویژگی های خود متمایز می شود، همانگونه که تئاتر ویژگی های خاص خود را دارد و سینما نیز دارای ویژگی هایی است که با رمان و تئاتر متفاوت است.

وی می پرسد: «اگر ما در هر جا تئاتر، در هر گوشه سینما داشتیم، آیا میل به پیگیری و خواندن رمان کاهش می یافت؟» و پاسخ می دهد:« طبیعتا نه، زیرا انقلاب رشد نشر رمان و توجه به آن همراه با شرایط جهانی روی داد که همان گشایش رسانه ای، همگرایی انسانی، انسجام و تسامح فنی و بلوغ ادبی است، گذشته از این نگاه ها به گسترش جنبش ادبی، علمی، و فرهنگی به طور کلی به زندگی ما معطوف شده است، همه اینها و سایر امور برای شناخت ماورای این رمان ها بر خوانندگان، طرفداران و محققان چیره شده است. رمانی که چشم ها از پیگیری موضوعات پراکنده منحرف شدند تا غرق دنیای رمان شوند، همچنین پس از افزایش نتیجه سوادآموزی، نوشتن داستان نیز افزایش یافت که در همه عرصه های زندگی درخشید».

وی افزود: «وجود سینما و تئاتر در زندگی ما حضور رمان و خواندن آن را دگرگون نمی کند، زیرا تئاتر علاقه مندان، زیبایی شناسی، جزییات حرکتی و جسمانی با همه رنگ ها و صداهای خود را دارد، و سینما نیزکه از طریق صفحه نمایش بزرگی برای تماشاگر می درخشد، دوستداران و جذابیت خاص خود را دارد. اما، رمان، دنیای خواندن و غرق شدن در عالم تخیل و ایجاد یک بنیاد زمانی و مکانی هیجان انگیز و تضاد با واقعیت، افکار و رویاها است، آرزوهایی که هریک به گونه ای وجود خود را از عدم خود توضیح می دهند، رمان، دنیای تعجب، شوک و هیجان و دنیای زبان و زیبایی ساختاری است. بنابراین رمان دنیای خاصی است و با سینما و تئاتر زندگی خواهد کرد، و یکی از شاخه های آنها محسوب می شود.»

ارتباطی میان سینما و رمان وجود ندارد

خالد ربیع منتقد سینما می گوید خواندن رمان غریزه لذت بردن از ادبیات را سیراب می کند. او معتقد است در درون هر انسانی امیال و غرائز بسیاری برای فعالیت ها، رفتارها و احساسات وجود دارد چه در انجام فعالیت ها چه در مصرف آنها. او همواره با اموری که در دسترس او است در حال پاسخگویی به نیازهای تمایلات خود است، اما خواندن رمان ها (و شعر) با تخیل ذهنی و لذت بردن از زبان مکتوب و غیره مرتبط است. رمان معمولا انسان را به تلاش برای شناخت مرتبط با لذت و زیبایی وادار می کند، اما رفتن به سینما و تئاتر، دو فعالیت حرکتی و تفریحی است که انسان برای اشباع نیاز تحرک فیزیکی و فکری بین زمان و مکان و کشف دنیاهای دیگر، آن ها را انجام می دهد. امروزه زندگی شهری با تقلید از روش های زندگی مدرن در جهان انسان را به اکتشاف و تفریح مدرن وسوسه می کند.

ربیع می گوید: «رفتن به سینما یا تئاتر به نیاز مهاجرت تصویری و حرکت با تخیل سحرانگیزی که پرده سینما ارائه می دهد و تجربه عوالم دیگر نیز پاسخ می دهد، از این رو سینما و خواندن دو فعالیت غریزی هستند که انگیزه های آنها متفاوت است، اما مردم عربستان سعودی انجام بسیاری از فعالیت ها را جایگزین نیاز سرگرمی می کنند، و هنگامی که می خواهند به تماشای فیلم بپردازند آن را به روش های دیگر تماشا می کنند. اجازه دهید قاطعانه بگویم که مردم عربستان با فرهنگ سینما آشنا نیستند و این فرهنگ مانند یک نیاز ضروری در میان آنها وجود ندارد. توجه داشته باشید که من درباره عموم مردم صحبت می کنم نه درباره نخبگان، بنابراین قاطعانه تعمیم می دهم، با این همه اگر مردم با فرهنگ سینما آشنا شوند می توان فرضیه جایگزینی عدم تحقق آن با خواندن را پذیرفت».