سرنوشت نمایشگاه کتابی که دولت قبضه کرد

موضوع همیشگی توقیف کتاب‌ها از نمایشگاه

نمایشگاه کتاب ایران طبق روال هر ساله برگزار شد و طبق روال معمول حاشیه‌هایش بیشتر از اصل نمایشگاه بود. در بخش اول این مقاله مصطفی خلجی به فضای امنیتی حاکم بر دنیای انتشارات کتاب در ایران پرداخت. در این بخش وی به فاکتورهای ملموس‌تر نمایشگاه کتاب امسال می‌پردازد.

با تمام این محدودیت‌هایی که پیش از برگزاری نمایشگاه کتاب در نظر گرفته شد، طی مدت برگزاری نیز نمایشگاه کتاب از جمع‌آوری کتاب مصون نماند.
گرچه موضوع توقیف کتاب‌ها در نمایشگاه کتاب تهران، یک موضوع تازه نیست و هر سال تعدادی از کتاب‌های نویسندگان مطرح ایران مثل صادق هدایت از این نمایشگاه جمع‌آوری می‌شود، اما امسال این جمع‌آوری از همان روز آغاز نمایشگاه با کتابی که درباره زندگی آیت‌الله خامنه‌ای منتشر شده بود شروع شد و تا روز آخر ادامه داشت.

به عنوان نمونه، در روز آخر مدیر نشر آراس کردستان از پلمپ ۳ غرفه نشر کتاب ویژه اهل سنت در بیست و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران خبر داد. سعدی سجادی همچنین از توقیف کتاب‌هایی مثل «تاریخ سیاسی کُرد» نوشته‌ آیت محمدی، «امثال قرآنی» اثر «ابن قیم جوزی» و کتاب «دین‌سوزی معاصر» اثر کمال روحانی خبر داد. این در حالی بود که قبل از نمایشگاه، از حضور برخی از ناشران سنی مثل انتشارات صدیقی و انتشارات فاروق اعظم، با وجود ثبت نام به موقع، در نمایشگاه امسال ممانعت به عمل آمد.

[inset_right]همه این آمار و اطلاعات غیررسمی، سوای از آن چیزی بود که مقامات نمایشگاه به صورت رسمی اعلام می‌کردند.[/inset_right]

در همان روزهای برگزاری بیست و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، رئیس این نمایشگاه از جمع‌آوری ۱۲۰ عنوان کتاب از نمایشگاه خبر داد که به گفته وی «هر یک به نوعی از قوانین نمایشگاه عدول کردند.» وی گفت این کتاب‌ها بحث تجزیه‌طلبی را تبلیغ می کردند یا کتاب‌هایی بودند که دیکتاتورهای مخلوع را به عنوان شخصیت‌های جهانی معرفی می‌کردند.

علاوه بر این، ۹ غرفه داخلی و خارجی در نمایشگاه کتاب تهران بسته شد. رییس بیست ‌و پنجمین نمایشگاه کتاب تهران دیروز، پنجشنبه، ۲۱ اردیبهشت‌ماه، از بسته شدن غرفه‌ سه ناشر خارجی متخلف در نمایشگاه کتاب تهران خبر داد و گفت: «در سال آینده هم ما به آن‌ها اجازه‌ی حضور در نمایشگاه را نمی‌دهیم.»

روز پیش از این نیز مدیر کمیته ناشران داخلی بیست‌ و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، از بسته‌شدن شش غرفه به دلیل تخلفات انضباطی خبر داد و گفت: این شش غرفه به دلیل عدم رعایت شئونات، عدم رعایت آیین‌نامه انضباطی، عدم رعایت قانون بسته شده‌اند.

تبلیغات دولتی، روی دیگر سکه

اما در زمینه برخورد امنیتی جمهوری اسلامی با نمایشگاه کتاب تهران، علاوه بر محدودیت‌ها، تبلیغات دولتی درباره این نمایشگاه هم مهم است.
در واقع، تبلیغات دولتی درباره نمایشگاه کتاب، سویه دیگر محدودیت‌هایی که هر دو می‌کوشند تصویر واقعی نمایشگاه کتاب تهران را مخدوش کنند.
قبل از برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، وزیر ارشاد گفت که «فضای امسال نمایشگاه کتاب معنوی‌تر از هرسال است».

وی به برنامه‌هایی اشاره کرده بود که به زعم وی «معنویت» این دوره از نمایشگاه کتاب را در مقایسه با دوره‌های پیش «پررنگ‌تر» می‌کرد. یکی از این برنامه‌ها، عرضه کتاب‌های دینی است که در نمایشگاه امسال توجه ویژه به آن شده بود؛ اما به عقیده بسیاری از ناظران، طی سال‌های اخیر در زمینه چاپ کتاب‌های دینی در ایران، «کتاب‌سازی» صورت می‌گیرد.

بر اساس آمار موجود، سالانه فقط ۵۶ میلیون جلد کتاب دینی در قم به چاپ می‌رسد که اگر چاپ کتاب‌های مذهبی در دیگر شهرهای ایران از جمله تهران و مشهد را که دو قطب دیگر نشر کتاب‌های مذهبی در ایران است به آن اضافه کنیم، رقم بسیار قابل توجهی می‌شود. کتاب‌سازی در حوزه دین به حدی است که حتی مدیران سابق وزارت ارشاد نیز نسبت به آن اعتراض می‌کنند.

محسن پرویز، رییس سابق نمایشگاه کتاب تهران به تازگی گفته است: «کتاب‌سازی بلای خانمان‌سوز برای چاپ و نشر حوزه دین است و اگر رواج یابد، آسیب جدی به این حوزه وارد کرده و دیگر حوزه‌های فرهنگی را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.» اما به نظر می‌رسد نه تنها این نوع کتاب‌سازی هیچ گاه در جمهوری اسلامی متوقف نشود، بلکه همواره حوزه‌های دیگری نیز به آن اضافه می‌شوند.

به عنوان نمونه، سردار محمدرضا نقدی، رئیس سازمان بسیج مستضعفین در حاشیه بازدید از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به یکی از خبرگزاری‌ها گفت که باید کتاب‌هایی درباره «بیداری اسلامی» نوشته و منتشر شود. عبارت «بیداری اسلامی» عبارتی است که مقامات جمهوری اسلامی آن را در برابر وقایع اخیر کشورهای عربی به کار می‌برند.

این نوع دستور مقامات جمهوری اسلامی به چاپ کتاب، همانند نامگذاری‌هایی که هر سال رهبر جمهوری اسلامی در ایام نوروز انجام می‌دهد، منجر به تولید کتاب‌هایی با کیفیت نه چندان مناسب می‌شود که صرفا برای خوشایند مقامات جمهوری اسلامی است. همچنین در زمینه تأکید بر «معنویت» نمایشگاه کتاب تهران، برگزاری نمایشگاه در یک محیط مذهبی مثل «مصلای تهران» نقش ویژه دارد.

ضمن آن‌که برگزاری انتقال نمایشگاه کتاب از محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران به فضای نامناسب مصلای تهران، یکی از راه‌کارهای دولت محمود احمدی‌نژاد برای کنترل بیشتر بر این نمایشگاه به شمار می‌آید. فضای جدید به شکلی است که اعتراض اهالی کتاب را به دنبال داشته است. به عنوان نمونه، رضا امیرخانی، یکی از نویسندگان نزدیک به دولت گفته است که «مصلا قرابتی با نمایشگاه ندارد» و یا محسن پرویز گفته است: «تداوم برگزاری نمایشگاه کتاب در مصلی باعث بی اعتمادی مردم می‌شود.»

برخی از نویسندگان نیز از اساس مخالف برگزاری چنین نمایشگاهی شده‌اند. عزت‌الله الوندی نویسنده کودک نوجوان گفته است: «ده روز برگزاری نمایشگاه، مقصودی را که برگزارکنندگان از برگزاری آن دارند، حاصل نمی‌ کند و تنها جای شلوغی برای حضور مردم و از بین رفتن بودجه است.»
این در حالی است که خود مسؤولان نیز می‌گویند که مصلا مناسب نمایشگاه کتاب نیست و امنیت لازم را ندارد.

همچنین مردم نیز همواره از مشکلاتی مثل نبود هوای سالم در شبستان مصلا گلایه داشته‌اند. امسال برخی از غرفه‌داران نیز نسبت به سیستم نامناسب تهویه هوا اعتراض کردند. به عنوان نمونه، متصدی غرفه‌ نشر هیرمند مصلا را مکان برگزاری نمایشگاه کتاب نمی‌‌دانست و گفت: «شبستان خفه‌کننده است و صدایی که در فضای آن می‌پیچد، روی آدم خیلی اثر می‌گذارد و آزاردهنده است.»

همچنین در مراسم اختتامیه نمایشگاه امسال، محمدرضا رحیمی معاون اول رئیس جمهور که به نظر می‌رسید گرمای شبستان برایش غیر قابل تحمل شده بود در ابتدای سخنانش به هوای نامطبوع شبستان اشاره کرد و بیان اینکه «نمی‌خواهم در این فضای گرم زیاد مزاحم شما شوم» همین مسئله را به مکان نمایشگاه ارتباط داد و چندین بار خطاب به وزیر ارشاد گفت «چنین نمایشگاه باعظمتی نباید در چنین فضای نامطلوبی برپا شود.»

اما همان‌طور که اشاره شد، اصرار دولت به برگزاری نمایشگاه کتاب در مصلای تهران، تنها دو هدف را دنبال می‌کند، یکی کنترل بیشتر غرفه‌داران و بازدیدکنندگان و دیگر تبلیغات مذهبی و ایدئولوژیک درباره نمایشگاه کتاب. همچنین در مصلای تهران، دولت می‌تواند به بهانه کمبود جا نسبت به دادن فضای نمایشگاهی به ناشران میان ناشران طرفدار دولت و ناشران مستقل تبعیض قائل شود.

به عنوان نمونه، امسال خبرگزاری مهر گزارش داد که به برخی از ناشران که در سال گذشته بیش از ۵۰ عنوان کتاب چاپ کرده‌اند، کمتر از ۹ متر فضا اختصاص یافت، در حالی که ناشرانی که کمتر از ۷ عنوان کتاب در همان سال چاپ کرده‌اند، در غرفه‌های ۵۰ متری به سر می‌بردند. ضمن آن‌که امسال اتفاق شگفت‌انگیز دیگری هم افتاد که بیش از گذشته موضوع نامناسب بودن مکان نمایشگاه را مطرح کرد. آن اتفاق این بود که در روزهای برگزاری نمایشگاه کتاب، داربست‌های بخش شمالی گنبد و مناره‌های مصلای تهران فروریخت و چند نفر را راهی بیمارستان کرد.

مصلای تهران سال‌هاست که نیمه‌کاره رها شده و مشخص نیست که به چه سرانجامی می‌رسد، اما این سرانجام هر چه هست، در این سالها سرنوشت نمایشگاه کتاب را نیز به خود گره زده است، زیرا فعلا مشخص نیست که چه جایگزینی برای مکان نمایشگاه کتاب در آینده در نظر گرفته خواهد شد.

تبدیل نمایشگاه به فروشگاه

تنها نکته‌ای که اغلب منتقدان به آن اشاره می‌کنند این است که نمایشگاه کتاب تهران، دیگر یک نمایشگاه با استاندارهای بین‌المللی نیست، بلکه به «فروشگاه بزرگ کتاب» تبدیل شده است. این منتقدان معتقدند که موضوع «فروش» آخرین حلقه از حلقه‌های یک نمایشگاه کتاب است که این حلقه‌ها در نمایشگاه کتاب تهران به طور کامل وجود ندارد.

بر اساس آماری که رییس‌ نمایشگاه کتاب تهران، پس از برگزاری این نمایشگاه ارائه کرد، فروش کتاب در نمایشگاه امسال به ۱۲۵ میلیارد تومان رسید.
البته این آمار در کنار آمار شش میلیون بازدیدکننده، رقم‌هایی هستند که هیچ‌گاه نمی‌توان آنها را از طریق منابع غیردولتی تأیید کرد، اما بر فرض صحت آن، تنها می‌توان گفت که نمایشگاه کتاب تهران به یک «بازار کتاب» تبدیل شده که فقط جنبه‌ اقتصادی دارد و نه فرهنگی.

این در حالی است که برخی از ناشران امسال از افت فروش خود گفته‌اند و استقبال مردم را نیز نسبت به سال‌های قبل کمتر اعلام کرده‌اند. ضمن آنکه اگر فروش بالای کتاب در نمایشگاه کتاب، لزوما نشانه مثبتی در روند نشر کتاب در ایران نیست، بلکه نشان‌گر نبود یک سیستم توزیع مناسب و کارآمد کتاب در ایران است.

بسیاری از علاقه‌مندان به کتاب در سراسر ایران، طی سال از خرید کتاب‌های مورد نیاز و علاقه خود محروم هستند و کتاب‌های منتشر شده در دسترس آنان نیست. با این وجود، وزیر ارشاد و دیگر مقامات دولتی، به طور قاطعانه از عملکرد دولت در زمینه برگزاری نمایشگاه کتاب تهران دفاع می‌کنند و در این بین از گفته‌های رهبر جمهوری اسلامی درباره نمایشگاه کتاب نیز به عنوان «شاهد» مدعای خود ذکر می‌کنند.

همچنین امسال وزیر ارشاد در واکنش به انتقادها در زمینه برگزاری نمایشگاه کتاب، تلویحا منتقدان را بیکارانی توصیف کرد که وقتشان زیاد است! وی گفت: «عده‌ای هستند که اوقات فراغتشان زیاد است و مدام دنبال نقطه ضعف‌ها می‌گردند و نقاط مثبت را نمی‌بینند.» شعار نمایشگاه امسال «ربع قرن جهاد فرهنگی» بود، اما به نظر می‌رسد دولت تنها توانسته بود در بخش امنیتی، تجربیات بیست و پنچ سال گذشته را برای این نمایشگاه به کار گیرد و نمایشگاهی را برگزار کند که بی‌شک «امنیتی‌ترین» نمایشگاه کتاب تاریخ جمهوری اسلامی به شمار می‌آید.