در اجلاس همکاری هیا کشورهای اسلامی، پرچم ایران و دیگر کشورهای عربی کنار هم افراشته شد. عکس از گتی ایمجز – ۶ فوریه ۲۰۱۳ – قاهره
گرچه پاسخ به این سوال در شرایطی که هنوز حکومتهای تازه بر سر کار آمده شکل واقعی خود را نیافتهاند چندان آسان و دقیق نیست اما میتواند به شکلی تقریبی مختصات کنونی حکومت جمهوری اسلامی را در جهان عرب ترسیم کند. این بررسی متاثر از چند المان با اهمیت خواهد بود: پرونده هستهای ایران و رابطه این کشور با جامعه بینالمللی، رویکرد جمهوری اسلامی در قبال بحران سوریه و از سوی دیگر افزایش اختلاف میان شیعیان و سنیها در کشورهای اسلامی.
مصر؛ ادامه سردی سی ساله
شاید هیچ کدام از تغییرات در کشورهای عربی به اندازه مصر، ایران را خشنود نکرد. سقوط مبارک میتواند کلید بهبود روابط ایران و مصر باشد که بیش از سی و سه سال پیش قطع شده بود و پس از از سرگیری در زمان ریاست جمهوری محمد خاتمی نیز هیچگاه به باز شدن سفارتخانه در دو کشور نشد.
حتی علاقه محمود احمدینژاد به باز کردن سفارت ایران در قاهره در ۲۴ ساعت در سال ۱۳۸۶ خورشیدی نیز حکومت حسنی مبارک را ترغیب به نزدیکی بیشتر به حاکمان ایران نکرد. اما آیا حکومت پس از حسنی مبارک فصل جدیدی را در رابطه با ایران رقم خواهد زد؟ سفر محمد مرسی رییس جمهور اسلامگرای مصر به تهران در جریان اجلاس سران کشورهای عدم تعهد میتوانست نشانهای ازتلاش برای بهبود روابط باشد.
اما سخنان مرسی در تهران و حاشیههای پس از آن نشان داد تیرگی روابط و ایران و مصر تنها با رفتن حسنی مبارک بهبود نخواهد یافت. المانهای بسیاری دیگر باید تغییر کند تا این دو کشور قدرتمند جهان اسلام بار دیگر روابط عادی خود را از سر گیرند.
سوریه یکی از موانع حال و حاضر در برابر بهبود روابط ایران و مصر است. حکومت محمد مرسی از اخوان المسلمین سوریه حمایت میکند و خواستار پایان حکومت خاندان اسد است. نگرانیهای مشابه لیبی در مورد گسترش تشیع در مصر توسط ایران وجود دارد. به همین علت احزاب سلفی متحد مرسی مواضع خصمانهای نسبت به حاکمان ایران دارند.
اما این تنها سلفیها نیستند که مخالف بهبود روابط با ایراناند. یوسف یکی از جوانان فعال علیه حکومت حسنی مبارک که امروز منتقد اخوانالمسلمین و محمد مرسی است میگوید نزدیکی دولت مرسی به حکومت بنیادگرایان اسلامی در تهران برای ما قابل پذیرش نیست. وی میگوید که ترجیح میدهد در شرایطی دیگر روابط بهبود یابد.
یوسف به جنبش اعتراضی مردم ایران پس از انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۸ خورشیدی اشاره میکند و میگوید یک همزاد پنداری عمیق با مخالفان حکومت ایران احساس میکند و میهراسد که سرنوشت انقلاب مصر حکومتی اسلامی از نوع ایران باشد.
این فعال مدنی میافزاید: گرچه همچنان در بین برخی از شهروندان مصری میتواند کسانی را یافت که از سیاستهای حکومت ایران در قبال اسرائیل خشنوداند اما این افراد روز به روز تعدادشان کمتر میشود. وی یکی از دلایل این تغییر دیدگاه را حوادث سوریه میداند.
یوسف اضافه میکند: اما به هر حال میتواند متصور شد که در ماهها و شاید سالهای پیش رو در صورتی که مرسی بتواند قدرتش را تثبیت کند روابط به مراتب بهتری نسبت به حسنی مبارک با تهران داشته باشد. شاید شرایطی همچون روابط ایران و عربستان سعودی. گرچه اختلافات مبنایی همچنان پایدار خواهد بود.
عربستان؛ کلید رابطه ایران با اعراب
عربستان سعودی را میتوان رهبر معنوی کشورهای عرب دانست. منابع مالی فراوان و جایگاه مذهبی این کشور این شرایط را رقم زده است. شاید به همین دلیل بسیاری از کشورهای عرب در رابطه با ایران نظر عربستان سعودی را نیز در نظر میگیرند. سطح و کیفیت رابطه ایران و عربستان را میتوان شاه کلید نحوهی تعامل دیگر کشورهای عربی با ایران دانست. رابطهای که در شرایط حاضر دورنمای چندان روشنی برای بهبود ان نمیتوان متصور بود.
اتفاقات بحرین و همچنین اعتراضات شیعیان شرق عربستان موجب شده است که مشکلاتی تازه در روابط ایران و عربستان به وجود بیاید. عربستان سعودی و بحرین ایران را متهم میکنند که در دامن زدن به نارضایتی شیعیان این دو کشور نقش فعالی دارد. ایران نیز حکومت بحرین را به نقض حقوق شیعیان متهم میکند.
از سوی دیگر دو کشور ایران و عربستان در ماجرای سوریه نیز نظرات کاملا متفاوتی دارند. عربستان و قطر در کنار اکثر کشورهای عربی طرفدار مخالفان بشار اسد هستند. ایران نیز صراحتا از حمایت همه جانبه از حکومت سوریه سخن میگوید.
این اختلافات آنچنان گسترده و در عین حال علنی است که بسیاری معتقدند در سوریه جنگ نیابتی در جریان است. مخالفان دولت به نیابت از بلوک کشورهای غربی، اکثر کشورهای عربی و ترکیه و حکومت سوریه با پشتیبانی مالی و تسلیحاتی تهران و حزبالله لبنان و حمایتهای دیپلماتیک روسیه.
شرایط عراق نیز از دیگر موارد اختلاف ایران و عربستان است. دولت نوری المالکی در عراق به جمهوری اسلامی ایران نزدیک است. اکثر گروههای شیعه در این کشور نیز با تهران روابط دوستانهای دارند. با این حال سنیهای عراق که در اقلیت به سر میبرند در پی جذب حمایت کشورهای عرب هستند تا از تبدیل شدن عراق به حکومت شیعه و همپیمان با ایران جلوگیری کنند و قدرت و جایگاه سیاسیشان در زمان صدام حسین را باز یابند.
دورنمای بهبود روابط میان ایران و اعراب چندان روشن نیست. سیاست تهاجم خارجی محمود احمدینژاد که با حمایت آیت الله خامنهای رهبر جمهوری اسلامی در هفت سال اخیر به اجرا گذاشته شده است بیش از هر زمانی همسایههای عرب ایران را به وحشت انداخته است.
تلاشهای شانزده ساله اکبر هاشمی رفسنجانی و محمد خاتمی برای تنش زدایی و بهبود روابط با کشورهای عربی به شدت آسیب دیده است. این کشورها همچنین از بلند پروازیهای هستهای ایران نگرانند. نگرانیای که به همکاری کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس در اجرای تحریمهای بینالمللی علیه برنامه اتمی ایران منجر شده است. اقدامی که به تنش میان ایران و همسایگان جنوبیاش ابعاد تازهای داده است.
