ماه رمضان در فرهنگ اسلامی جایگاه ویژه ای دارد و شاید بتوان آن را تنها ماه در سال دانست که همه مسلمانان بدون توجه به مذهب و فرقه در هر موقعیت جغرافیایی که باشند، به صورت یکپارچه آداب دینی مشخصی را انجام می دهند و روزه می گیرند.

می توان تنها تفاوت اعمال روزه داری در بین اهل سنت و شیعیان در زمان افطار دانست. زیرا شیعیان وقت افطار را ذهاب حمره مشرقیه (از بین رفتن سرخی آسمان در قسمت شرق) می دانند و این بدان خاطر است که آیه” أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ“، وقت افطار را شروع شب می داند. از اینرو شیعیان اعتقاد دارند تا زمانی که مطمئن به حلول شب نشده اند، نمی توان افطار کرد، ولی اهل سنت جایی برای احتیاط باقی نگذاشته اند و این زمان بین غروب خورشید و ذهاب سرخی مشرق را صبر نمی کند، که در برخی اوقات این زمان اندکی بین ۱۵ دقیقه تا نیم ساعت محاسبه می شود.

مسلمانان سراسر جهان با فرا رسیدن ماه رمضان که آن را ماه “مبارک” و “کریم” می نامند، متناسب با فرهنگ خود، اعمال و اقدامات مختلفی را انجام می دهند که این اقدامات تنها به مسائل معنوی خلاصه نمی شود، بلکه اگر در کشورهای اسلامی بروید فضا و چهره شهرها نیز متناسب با فرهنگ و شرایط جغرافیایی آن ها دستخوش تغییراتی می شود.

ایران نیز از دیگر کشورهای اسلامی مستثنی نبوده و آداب و رسوم ماه رمضان در این کشور ریشه در فرهنگ مردمان این سرزمین دوانده است. آداب و رسوم شهرهای مختلف در ایران متفاوت است و تقریبا می توان گفت هر شهری برای خود رسوم خاص خود را در این ماه دارد.

زنان و دختران اهالی استان آذربایجان شرقی در ۲۷ رمضان یا آخرین پنج شنبه این ماه گرد هم می آیند و در کیسه ای که هر خانواده برای خود دوخته است مقداری پول می گذارند و بعد از دعا خواندن و فوت کردن به کیسه، آن را تا سال بعد در صندوقچه نگه می دارند، زیرا که معتقد هستند این «کیسه برکت» فقر و بی پولی را از آن ها دور نگه می دارد.

در بسیاری از مناطق ترکمن نشین ایران، مردم در آخرین جمعه ماه شعبان، به صورت گروهی برای نظافت مسجد محله خود می روند و زنان این مناطق نیز قبل از ماه رمضان خانه تکانی انجام می دهند.

اهالی کرمان رسمی دارند که بزرگ ترها به بچه هایی که به سن تکلیف رسیده اند و قرار است اولین روزه خود را بگیرند هدیه و کادویی می دهند که به آن «سرروزه ای» می گویند.

یکی از سنت های رایج مردم لرستان در روزهای ماه رمضان، ف‍رس‍ت‍‍ادن‌ ب‍خ‍ش‍‍ی‌ ‌از ‌غ‍ذ‌ای ‌اف‍ط‍ار و س‍ح‍ر ب‍ه‌ منزل ‌ه‍م‍س‍‍ای‍گ‍‍ان‌ است ک‍ه‌ ب‍ه‌ ‌اص‍طلاح‌ ‌ع‍‍ام‍ی‍‍ان‍ه‌ ب‍ه‌ ‌آن‌ “ک‍‍اس‍م‌ س‍‍ا” می‌گ‍وی‍ن‍د.

از آداب و رسوم شهرهای مختلف ایران که بگذریم، می توانیم رسوم مشترکی را در بین ایرانیان در این ماه ببینیم.

حال و هوای خیابان ها و شهرهای ایران در ماه رمضان تغییر می کند. رستوران ها و کافی شاپ ها در طول روز تعطیل هستند و تا زمان افطار پذیرای هیچ مهمانی نخواهند بود. حکومت ایران نیز در این ماه مجازات های مختلفی را برای مبارزه با روزه خواری در ملا عام تنظیم کرده است، اما در گفتگو با برخی از ایرانیان که در زمان حکومت پهلوی (قبل از انقلاب ۵۷ ایران) که حکومت اسلامی بر این کشور حکمفرما نبود، دریافتیم که در آن زمان نیز ایرانیان در ماه رمضان بدون زور حکومت و قوانین، احترام روزه داران را نگه می داشتند و از روزه خواری در مقابل روزه داران پرهیز می کردند.

در این ماه رستوران ها، کافی شاپ ها و حتی قنادی ها غذاها و خوراک های خاصی را در هنگام افطار برای مشتریان خود فراهم می کنند. رستوران ها در این ایام آش، حلیم و شله زرد را به منوی خود اضافه می کنند و زولبیا و بامیه شیرینی که این روزها به وفور در قنادی ها و حتی در سوپر مارکت های ایران یافت می شود.

یکی دیگر از اصلی ترین آداب و رسوم مشترک ایرانیان در ماه رمضان که در اغلب مناطق این کشور به وضوح دیده می شود، مراسم افطاری دادن است. بسیاری از خانواده ها در این ایام مهمانی های بزرگ به مناسبت افطاری ترتیب می دهند تا اجر روزه خود را افزایش دهند.

در همین حال برخی از افراد خیر نیز مراسم افطاری را در خیریه ها، خانه سالمندان و بهزیستی (یتیم خانه ها) و غیره برگزار می کنند تا علاوه بر شادکردن دل بنده های خدا، رضایت و شادی پروردگار را نیز به دست آورند. سیاستمداران و چهره های شناخته شده ایرانی نیز در طی این سال ها تلاش کرده اند تا از این غافله عقب نمانند و در کنار کودکان بی سرپرست یا مستضعفان روزه خود را افطار کنند.

«ختم قرآن» یکی دیگر از آدابی است که ایرانیان سعی می کنند تا با انجام آن، به خدا نزدیک تر شوند. این مراسم در برخی از مناطق به صورت گروهی در مساجد یا حتی برخی از ادارات و سازمان های دولتی برگزار می شود که در هر روز سعی می کنند یک جز از قرآن کریم را بخوانند.

روزهای ماه رمضان هر روز با نشاط و معنویت در بین ایرانیان می گذرد تا بعد از گذشت نیمه این ماه، شب های قدر آغاز می شود که ایرانیان شب های ۱۹، ۲۱ و ۲۳ را شب های قدر می دانند و در این شب ها، شب زنده داری می کنند و به راز و نیایش با خدای خود می پردازند. این در حالی است که اهل سنت اعتقاد دارند که شب قدر در یکی از ده شب آخر ماه رمضان واقع شده است.

ماه رمضان برای مسلمانان با دیدن «هلال ماه شوال» به پایان می رسد و روز اول شوال را همانند دیگر مسلمانان جهان عید فطر می نامند و این روز را جشن می گیرند.

مراسم عید فطر در شهرهای مختلف ایران متفاوت است و می توان گفت که این در استان ها و شهرهایی که اهل تسنن در آن زندگی می کنند، پر رنگ تر از شهرهای بزرگ و شیعه نشین است.

صبح عید فطر در همه‌ شهرها و روستاهای ایران نماز عید فطر با تشریفات خاصی برگزار می‌شود. گرچه نماز عید فطر واجب نیست اما بسیاری از مسلمانان به ویژه آنان که موفق به روزه گرفتن شده‌اند، در نماز عید فطر شرکت می کنند. به زبان دیگر می توان گفت نماز عید فطر بزرگترین تجمع عبادی مسلمانان ایران (چه شیعه و چه سنی) محسوب می شود.

عید فطر و عید قربان جزو بزرگ ترین و با اهمیت ترین اعیاد برای اهل تسنن محسوب می شوند، اما این به این معنی نیست که شیعیان ایران از مراسم جشن این دو عید بی بهره هستند. شاید بتوان بزرگترین عید ایرانی ها را عید نوروز که تحویل سال نو در تقویم ایرانی است دانست.