دکتر کامران فانی
هر دوره ای از تاریخ هر سرزمین، فرهنگ زنده واندیشمندان خاص خود را دارد. این اندیشمندان کسانی اند که آگاهانه یا ناخود آگاه مسئله های آن سرزمین و فرهنگ را مطرح می‌کنند و مطالبی می‌گویند و می‌نویسند که در فرایند تاریخ آن سرزمین و فرهنگ از دغدغه های شخصی فراتر می رود و بخشی از دغدغه های فکری دوره ای را می نمایاند.
بر اساس این نگرش، داریوش شایگان از اندیشمندان معاصر ایران است. او شهرت و اعتباری فراتر از مرزهای ایران دارد و به عرصۀ اندیشه در جهان راه برده است. ریشه های فکری عمیقی در فرهنگ شرق به طور عام و فرهنگ ایران به طور خاص دارد و در واقع با همین ریشه ها و اصالت هاست که توانسته است اندیشمندی ایرانی در سطح جهان باشد.
کتاب جدیدی از دکتر شایگان به تازگی منتشر شده که مورد توجه اهالی فرهنگ قرار گرفته است. رونمایی از کتاب “در جست و جوی فضا های گمشده” تازه ترین اثر ایشان عنوان صد و چهل و ششمین شب از شب های مجله بخارا بود که با همکاری مؤسسه فرهنگی اجتماعی ملت و نشر فرزان روز عصر یکشنبه ۸ دی ماه در تالار اجتماعات فرزان روز در شمال تهران برگزار شد.
این نشست با حضور برخی از چهره های فرهنگی معاصر همچون بهاء الدین خرمشاهی، حافظ پژوه، کامران فانی، مترجم و ویراستار، محمد منصور هاشمی، عضو هیات علمی دانشنامه جهان اسلام، مصطفی ملکیان، پژوهشگر حوزه دینی و فلسفی، عباس کیارستمی، فیلمساز و ایرج کلانتری، نقاش، همراه بود.
آثار دکتر شایگان از سوی بسیاری از محافل علمی و فرهنگی مورد توجه قرار گرفته به طوری که بیش از نیم قرن است که دکتر شایگان با نگاه تاریخی ـ فلسفی و گاه عرفانی خود واقعیت های پیچیده و گاه متناقض دوران معاصرو جامعۀ ایران را با تجربیاتی که از زندگی و تحقیق در کشور های گوناگون آموخته نمایانده است.
چهل و پنج سال پیش کتاب “آسیا در برابر غرب” را دکتر شایگان منتشر کرد و اکنون به “نگاه شکسته” و “افسون زدگی” رسیده است. سرانجام بخشی از ایده های شایگان در زمینه مسائل هنری اعم از نقاشی، عکاسی و معماری و فلسفۀ هنر در کتابی که شب گذشته با عنوان “در جست و جوی فضا های گمشده” نامیده می شود رونمایی شد.
آثار دکتر شایگان در یک حوزۀ پژوهشی معین نبوده است ولی در هر زمینه ای که کار کرده، آثار درخشانی خلق کرده است. اگر به معماری پرداخته، بهترین ها را برای معماری ایران و فاجعه ای را که برایش پیش آمده نوشته است. شهرت دکتر شایگان در داخل ایران شکل دیگری از آثار او را می نمایاند، ولی در خارج از ایران در درجه اول ناشی از شناختی است که وی بسیار موشکافانه در مفهوم سازی هایی برای درک والاتر از وضعیت انسان در جهان کنونی به دست میدهد و در وهله دوم تبیین مسئله ایران و کشاکش سنت و مدرنیته است.
بهاءالدین خرمشاهی حافظ شناس معاصر ایران در بخشی از سخنانش با اشاره به نزدیکی شخصیت شایگان با حافظ گفت : “ایشان وارثِ جام جم اند. جامی که حافظ هم وارثش بود. و از سه هزار سال اساطیر ایرانی گرفته بود و زنده کرده بود و خودش هم این جامِ جهان بین را داشت. کل دیوان حافظ یک نگرش جهان نگرانۀ اسطوره ای، تاریخی، فراتاریخی، حِکمی و همه گونه است. و با آن که استاد شایگان کتابی دربارۀ حافظ ننوشتهاند، ولی مقالات و حتی اشاراتی بسیار بسیار ارزشمند دربارۀ حافظ دارند، اگر چه شاید پنجاه کلمه باشد”.
وی در ادامه سخنش این پرسش را طرح کرد “آیا آقای دکتر شایگان فیلسوف هستند؟ بدون شک. اما حوزه شان فلسفۀ محض نیست. حوزه مورد نظر ایشان بیشتر فلسفه های مضاف و بینا رشته ای است که حوزه مطالعات و پژوهشهای وی است.
داریوش شایگان را بسیاری به عنوان فیلسوف معاصر ایرانی قلمداد کرده اند. غالب آثار شایگان به زبان فرانسه و در حوزه فلسفه تطبیقی است. غیر از آن او رمانی با عنوان “سرزمین سراب ها” به زبان فرانسه منتشر کرد که برنده جایزه انجمن نویسندگان فرانسوی در سال ۲۰۰۵ شد و تا کنون به فارسی ترجمه نشده است.
در ادامه این جلسه رونمایی نوبت به مصطفی ملکیان رسید. وی دربارۀ داریوش شایگان و اندیشه هایش به ایراد سخن پرداخت و با اشاره به این نکته که در آثار دکتر شایگان تا آن جایی که من مطالعه کردهام، ما توصیف از وجوه فرهنگی جامعۀ جهانی و جامعۀ ایرانی می بینیم، گفت: “توصیف های فراوانی از هر دو فرهنگ، چه فرهنگ ایرانی و چه فرهنگ جهانی، چه فرهنگ شرق و چه فرهنگ غرب در این آثار هست. بدین لحاظ می شود از دکتر شایگان به عنوان یک فیلسوف فرهنگ نام برد”.
دکتر ملکیان در بخشی دیگر از سخنان خود چنین ادامه داد: “به نظر من دکتر شایگان یک “نسبی انگار” و در عین حال یک “مطلق گراست”. یعنی به لحاظ اندیشگی و به لحاظ معرفتی همه چیز را در یک نسبیتی غوطه ور می بیند اما به لحاظ عاطفی و حسی و هیجانی از این نسبیت خوشش نمی آید و دنبال نوعی مطلق است. به تعبیر دیگری در عین حال که شدیدا خواستار این است که در جایی مطلقی وجود داشته باشد که بشود دستاویز من و تو باشد اما در عین حال به لحاظ معرفتی یک چنین مطلقی نمی بیند و همه چیز را دستخوش نوعی تتبع، تنوع، سیلان و دگرگونی و بی ثباتی و بی قراری میبیند. ولی آرزوی چنین مطلقی را در آثار ایشان می توانید ببینید” .
دکتر شایگان در سال ۲۰۱۱ جایزه مدال بزرگ فرانکو فونی را از آکادمی فرانسه دریافت کرد.
سخنران بعدی این رو نمایی کامران فانی بود که از تفاوت میان جستار نویس و مقاله نویس سخن گفت و کتاب “در جست و جوی فضا های گمشده” را مجموعه جستار هایی توصیف کرد که به نوعی دربارۀ یک موضوع خاص از دیدگاه شخصی و روایت فردی و تجربه زیستی مولف است.
شایگان با طرح مسئله‌هایی نطیر “شرق و غرب”، “تجدد و خاطرۀ ازلی”، “گفتگوی فرهنگ‌ها”، “مواجهۀ سنت‌ها با شرایط مدرن”، “هویت‌های فرهنگی پیرامونی و جهانی شدن”، “افسون‌زدایی و افسون زدگی” و با خلق مفاهیمی مانند “موتاسیون تاریخی- فرهنگی”، “توهم مضاعف”، تعطیلات در تاریخ”، “اسکیزوفرنی فرهنگی”، “هویت چهل‌تکه” و “تفکر سیار” بخشی از تاریخ اندیشۀ ما را رقم زده‌است.
محمد منصورهاشمی سخنران بعدی این مراسم بود. وی طی سخنانی در توصیف این کتاب اظهار داشت: “کتاب اخیر استاد داریوش شایگان اثری است درباره هنر یا به عبارت دقیقتر اثری است تکوین یافته در حال و هوای هنر و آثار هنری. شایگان متفکر است و نگاه متفکر با امور و اوضاع و اشیاء به گفتگو می نشیند و به آنها بُعد می دهد. در این کتاب آنچه مجال این گفتگو و ژرف نگری را فراهم آورده نه سیاست و اجتماعیات که هنر بوده است و این تناسب تام دارد با نحوه نگاه شایگان و شیوه نگارش او و بخش قابل توجهی از دغدغه های فرهنگی اش”.
عنوان کتاب که برگرفته از یکی از مقالات مشهور آن است در اصل تلمیحی دارد به رمان بزرگ مارسل پروست: در جستجوی زمان از دست رفته یا گمشده. کتاب شایگان در جستجوی مکانهای از دست رفته و گمشده است و البته مکانها و اشیاء ظرفی است برای رها شدن زمانهای پنهان در آنها.
در پایان این نشست دکتر شایگان درباره نگارش این کتاب سخن گفت. وی با اشاره به این نکته که بیشتر مقالاتی که در این کتاب گردآوری شده اند، در اصل به زبان فرانسه به نگارش درآمده و طی دهه های اخیر در مجلات و مجموعه های مختلف فرانسه زبان به چاپ رسیدهاند، گفت: “برخی دیگر مستقیماً به زبان فارسی به رشته تحریر درآمده اند. از جمله مقاله “هالۀ بازیافته” که درباره زنده یاد بهمن جلالی است و مقاله آیدین آغداشلو که به دو زبان فارسی و فرانسه نوشته شده. شماری از مقالات را شخصا از زبان فرانسه به فارسی برگردانده ام، که مقالات پاریس ، شهر جهانی، و ابوالقاسم سعیدی از آن جمله اند”.
دکتر شایگان با اشاره به این نکته که خیلی به دومنتین علاقمندم اظهار داشت: ” این مقالات هم با کسی دیگری هم مرتبط است، با بودلر. من شاعر نبودم اما شاعران را خیلی دوست دارم. البته شاعران ایران که معلوم است، خیام و حافظ و مولوی و اخیرا هم خیلی به سعدی علاقمند شده ام که یکی از بزرگان ماست و من معتقدم به او بی انصافی شده و تحت الشعاع دیگران قرار گرفته است”.
در پایان این مراسم ، سید آرش شهریاری، آهنگساز و نوازنده تنبور و علی گرامی، نوازنده سازهای کوبهای به اجرای قعطاتی و غزلی از حافظ پرداختند.
جهان فکری شایگان، جهان قابل تأمل است. او هم اینک در جایی ایستاده و به نقطه ای می نگرد که این بیت حافظ را در پیش چشمان ما می‌آورد:
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه / چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند
