تظاهرات کننده لبنانی تصویر اسماعیل هنیه رهبر حماس(چپ)، محمد مرسی رئیس جمهور مصر (وسط) و رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه را حین پایکوبی به مناسبت انتخاب مرسی به عنوان رئیس جمهور مصر در دست داشت. 24 ژوئن 2012 – شهر جنوبی صیدا در لبنان – عکس از گتی ایمجز

تظاهرات کننده لبنانی تصویر اسماعیل هنیه رهبر حماس(چپ)، محمد مرسی رئیس جمهور مصر (وسط) و رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه را حین پایکوبی به مناسبت انتخاب مرسی به عنوان رئیس جمهور مصر در دست داشت. ۲۴ ژوئن ۲۰۱۲ – شهر جنوبی صیدا در لبنان – عکس از گتی ایمجز

بهار عربى و تحولات سالهاى اخیر در سوریه موجب شد که حماس با چرخشى ملایم و آهسته از سوریه رویگردان شود، از جمهورى اسلامى ایران فاصله بگیرد و به قطر، مصر و ترکیه نزدیک شود.

اما دشمنى راهبردى جمهورى اسلامى و حماس با اسراییل باعث شده که این روابط گرچه سردتر نسبت به گذشته، ولى تداوم یابد. در مورد سوریه چون حماس با اصل موجودیت دولت بشار اسد دچار مشکل شد، ترمیم لطمه‌اى که به این رابطه خورد، بسیار دشوار به نظر مى‌رسد .

درمورد مصر در دوره یک ساله ریاست جمهورى محمد مرسى این رابطه شکل دوستانه ترى به خود گرفت. گرچه به لحاظ موقعیت جغرافیایى مصر، این کشور و حماس پیش از آن نیز تعاملاتى با هم داشتند.

اما سقوط دولت محمد مرسى در مصر چه تاثیرى بر روابط این کشور با حماس خواهد داشت؟ متحدان جدید حماس تا چه اندازه توان و انگیزه براى حمایت از این گروه را دارند ودلیل این دورى و نزدیکى چیست؟

جمهورى اسلامى ایران : متحد سابق منتقد امروز

«حماس» و «جمهوری اسلامی ایران» متحدان راهبردی سابق، بعد از تحولات سوریه دچار اختلاف شدند. محور این اختلاف نگرش های متفاوت حماس و ایران به این بحران است. سوریه که طی ۲۵ سال گذشته حلقه وصل حماس و جمهوری اسلامی بوده، حالا به نقطه فصل و جدایی آنها تبدیل شده است.

حماس از بدو تاسیس در سال ۱۹۸۷ مورد حمایت راهبردی جمهوری اسلامی ایران بوده است .در سال ۱۹۸۷ که انتفاضه اول شروع شد،ایران به حماس نوپا به عنوان بدیلی مناسب برای فتح نگاه می کرد که برخلاف تمایل ایران بتدریج از مبارزه مسلحانه علیه اسراییل دست شسته بود.

سال ۱۹۹۳ که یاسر عرفات رهبر فتح پس از امضای توافقنامه اسلو به اراضی فلسطینی برگشت و منادی مذاکره و توافق سیاسی با اسراییل شد، ایران بر حمایت هایش از حماس افزود .

دراواخر دهه ۱۹۹۰ که اردنی ها خواهان خروج رهبران حماس از خاک خود شدند و رهبران حماس در نهایت به دمشق رفتند، ایران در کنار سوریه به مهمترین حامی نظامی–تسلیحاتی و یکی از مهمترین حامیان مالی حماس تبدیل شد .

حمایتی که در جنگ ۲۲ روزه ۲۰۰۸ و جنگ پاییز گذشته حماس و اسراییل، از عوامل پایداری حماس در برابر حملات سنگین هوایی و زمینی اسراییل به شمار می رفت.با وجود چنین سوابقی از اتحاد و همکاری، حالا راه حماس و ایران بر سر تحولات سوریه از هم جدا شده است.

سوریه : راه ترانزیتى نا آرام

به نظر می‌رسد حماس قصد دارد خود را با تحولات خاورمیانه بعد از بهار عربی هماهنگ کند و یکی از ابعاد تحولات بهار عربی، قیام مردم سوریه علیه دولت این کشور و سقوط احتمالی حکومت بشار اسد است.

اهمیت این موضوع برای حماس در این است که بازیگران اصلی جهان عرب (مصر، اردن، عربستان و قطر) و ترکیه به عنوان بازیگر غیر عربی در حالی خواهان سقوط دولت بشار اسد هستند که حماس در معادلات درون فلسطینی و فلسطینی–اسرائیلی به حمایت این قدرتها یا تعامل با آنها نیاز دارد.

تا پیش از تحولات سوریه این کشور معبرى براى ترانزیت اسلحه از ایران براى حماس بود. این گروه فلسطینى در کنار دیگر گروههاى معتقد به مبارزه مسلحانه با اسراییل، در دمشق دفتر داشت. این دفتر براى ۱۳ سال (۱۹۹۹-۲۰۱۲) مورد حمایت نظامی، مالی و سیاسی دولت سوریه و میزبان رهبران در تبعید حماس بود.

اما با تحولات دو سال اخیر در این کشور این گذرگاه که با هدف ضربه زدن به اسراییل ایجاد شده بود، نا آرام و متشنج شد. حماس درآغاز نا آرامی های سوریه، موضع بی طرفی گرفت ولی حالا از قیام مردم سوریه حمایت می کند.

در واقع روند مناسبات حماس دردوسال گذشته با سوریه از حالت همگرایى، سپس خنثى و بى طرفى و در نهایت همگرایى با مخالفان سوریه تغییر یافته است و بعید به نظر مى رسد رابطه اى که این گونه لطمه دیده به زودى ترمیم شود.

این اختلافات باعث شد دفتر حماس از سوریه به دوحه پایتخت قطر انتقال یابد.

قطر: حامى اخوانى ها

موضع مشترک حماس با قطر در خصوص تحولات سوریه، حماس و قطر را به هم نزدیک کرد. شیخ حمد بن خلیفه امیر سابق قطر روابط مستحکمى با خالد مشعل رییس دفتر سیاسى حماس داشت.

برخى از تحلیلگران معتقدند تغییر کادر رهبرى در قطر و انتقال قدرت از شیخ حمد به پسر و جانشین اش شیخ تمیم موقعیت حماس را در این کشور متزلزل کرده و حتى ممکن است موجب قطع کمکهاى قطر به حماس شود.

گفته مى شود که تمرکز امیر جدید قطر بر مسایل داخلى این کشور است. وى در اولین سخنرانى خود گفت. مردم قطر و حل مشکلات آنان در اولویت برنامه هاى وى است. شیخ تمیم در نشستی خبری تأکید کرد که ما همه مسلمان هستیم اما اخوان المسلمین نیستیم و قطر با احزاب و گروه‌ها تعامل ندارد بلکه با کشورها و دولت ها تعامل خواهد داشت.

برخى معتقدند روى سخن شیخ تمیم گروه حماس است و رهبران حماس نگران هستند که نتوانند همان رابطه اى را که با امیر سابق قطر داشتند، با شیخ تمیم هم داشته باشند .

مصر: جایگاه حماس بعد از مرسى

بعد از وقوع بهار عربی، حماس به همان سرعتی که از سوریه دور شد به مصر نزدیک تر شد. پیش از تحولات بهار عربی، دولت حسنی مبارک گرچه به گروه فتح به رهبری محمود عباس (ابومازن) نزدیک تر بود تا حماس، اما گروه حماس نیز در دوران مبارک، دارای روابط پایداری با حکومت مصر به ویژه دستگاه اطلاعاتی این کشور (و عمر سلیمان رییس آن) بود که مسئول پرونده فلسطین در دولت مبارک به شمار می رفت.

بعد از سقوط مبارک و روی کار آمدن دولت تحت کنترل اخوان المسلمین به ریاست “محمد مرسی” در قاهره، روابط حماس و مصر به دلیل ریشه ها و تمایلات اخوان المسلمینی حماس تقویت شد.

بعد از سقوط مرسى و تضعیف جایگاه اخوان المسلمین در مصر، حماس با خلا حمایتى از سوى مهمترین حامى خود به لحاظ موقیعت منطقه اى، مواجه شد. اما همین موقعیت منطقه اى مانع قطع کامل این رابطه خواهد شد.

گرچه حماس طرفدار استراتژی مبارزه مسلحانه علیه اسراییل است و دولت مصر قرارداد صلح با اسراییل بسته، اما قاهره با حمایت سیاسی دیپلماتیک از حماس و مهیا کردن کمک های لجستیکی و تدارکاتی به نوار غزه و نیز عدم سخت گیری در مورد ارسال غیر قانونی سلاح از صحرای سینا به نوار غزه، در عمل به ادامه حیات و ماندگاری مبارزه مسلحانه علیه اسراییل توسط حماس و سایر گروههای مسلح فلسطینی در نوار غزه کمک کرد.

اگر چه تغییر دولت مرسى به ضرر حماس خواهد بود، اما موقعیت جغرافیایى مصر مانع از انفصال کامل این گروه از مصر خواهد شد و این روابط گرچه سرد، ادامه مى یابد.

ترکیه: میانجى میانه رو

حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه پیوندهاى ایدئولوژیک فراوانى با اخوان المسلمین دارد. این حزب به لحاظ ساختارى و نوع نگاه به دین با تفکرات اخوانى هم خوانى دارد .از این رو با حماس به عنوان شاخه اى از اخوان المسلمین قرابت فراوانى دارد. ترکیه هم چنین با اسراییل داراى روابط سیاسى و اقتصادى فراوانى است.

از این رو از ترکیه مى توان به عنوان یک میانجى میانه رو میان اعراب و اسراییل نام برد که برخلاف جمهورى اسلامى ایران معتقد به راه حل سیاسى و مذاکره است. به این ترتیب که حماس را به سمت فاز سیاسى سوق مى دهد و خواهان برقرارى آشتى میان گروههاى فلسطینى و جایگزینى راه حل سیاسى و مذاکره با اسراییل به جاى راه حل نظامى است.

ترک‌ها سعى دارند با افزایش روابط با حماس، نقش ایران در قبال مسئله فلسطین را کاهش دهند و جنبش حماس را به سمت میانه‌روى و اعتدال سوق دهند .ترکیه هم چنین تلاش دارد میان گروههاى فلسطینى میانجى گرى کرده آنها را به هم نزدیک کند.

معادلات جدید در منطقه

در مجموع به نظر مى رسد تحولات چند سال اخیر در منطقه، یارگیرى هاى جدید، تغییر رهبران و دسته بندى هاى جدید ایجاد شده ناشى از این تغییرات، حماس را با سردرگمى در انتخاب هم پیمان مواجه کرده است.

با توجه به تحولات ماههاى اخیر در سه کشورى که حماس به عنوان متحدان خود برگزیده است، به نظر مى رسد شاهد چرخش مجدد حماس به سمت جمهورى اسلامى ایران باشیم. گرچه بعید به نظر مى رسد حماس موضع خود در قبال تحولات سوریه را تغییر دهد.

تحولات دو سال اخیر نشان داد که نوع روابط حماس با قطر، ترکیه و مصر متفاوت با رابطه این گروه با جمهورى اسلامى ایران است. زیرا تغییر دولتمردان در مصر و قطر و تاثیر پذیرى سیاست خارجى ترکیه از تحولات بهار عربى، روابط حماس با این کشورها را دچار تغییر و تحول کرد. اما به دلیل چالش هاى راهبردى جمهورى اسلامى ایران با آمریکا و اسراییل، اختلاف نظر ایران و حماس بر سر تحولات سوریه مانع از ادامه روابط استرتژیک طرفین بر اساس دشمنى مشترک با اسراییل نشد.

در مورد مصر هم موقعیت جغرافیایى و همسایگى این کشور با اراضى فلسطینى و مناسبات تاریخى قاهره با گروههاى فلسطینى باعث شده على رغم تحولات دوساله اخیر در راس هرم قدرت در مصر، این کشور هم چنان نقش خود را به عنوان بازیگر اول عربى در روابط با فتح و حماس حفظ کند.
به نظر مى رسد روابط ترکیه و حماس که هر دو طرفدار اخوان هستند نیز مساعد باقى مى ماند. در مورد قطر نیز حماس منتظر سیاستهاى امیر جدید قطر در قبال مساله فلسطین باقى خواهد ماند.

فارغ از بحث ارتباط این گروه با کشورهاى منطقه، برخى معتقدند راه حفظ بقا حماس، تغییر مشى رادیکال و نظامى این گروه به مشى سیاسى و نزدیکى به دیگر گروههاى فلسطینى از جمله فتح است. برخى خبرها نیز از امکان ادغام حماس در سازمان آزادییخش فلسطین (ساف)به گوش مى رسد.همچنین شنیده مى شود که فتح و حماس قصد تشکیل یک دولت انتقالی مشترک را دارند.

به این ترتیب امکان حضور و پیروزى در انتخابات براى حماس فراهم مى شود. پرهیز از تندروى و یافتن راه حلى سیاسى براى حل مساله اعراب و اسراییل به این گروه این اجازه را مى دهد که در معادلات فلسطینى – اسراییلى باقى بماند .