عکس از رویترز
همزمان با اعمال تحریم های نفت و انرژی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه روسیه، شرکت گازپروم که یکی از بزرگترین شرکت های تولید و صدور گاز در جهان است صحبت از توقف عرضه نفت و گاز با دلار و یورو و جایگزینی آن ها با روبل را مطرح کرد. طولی نکشید که دولت ایران هم دوباره زمزمه هایی را درباره حذف دلار و یورو از سبد ارزی کشور مطرح کرد.
این اولین باری نیست که دولت ایران حذف دلار در مبادلات نفتی خود را مطرح می کند. در سال ۲۰۰۷ خبرگزاری رویترز گزارشی در این زمینه منتشر کرد که حذف کامل دلار از معاملات نفتی ایران را به نقل از سرویس های خبری دولتی ایران تایید می کرد. در آن زمان رویترز چنین سیاستگذاری هایی را توسط دولت ایران ناشی از همنشینی های نزدیک اقتصادی و سیاسی مقامات ایران با سران برخی کشورهای آمریکای جنوبی که مواضع تند ضد آمریکایی دارند می دانست که نزدیک ترین آنها به سران دولت ایران در آن زمان هوگو چاوز بود.
پس از آن نیز مقامات ایرانی در مقاطع مختلفی از برنامه های دولت در زمینه توقف استفاده از دلار آمریکا در تجارت های غیر نفتی صحبت کرده اند. دولت دهم همچنین پیشنهاد جایگزین کردن پول ملی را در داد و ستدهای اقتصادی با روسیه و پاکستان مطرح کرد. کمیسیون برنامه و بودجه مجلس نیز به تازگی از برنامه تدوین طرح قراردادها و پیمانهای دوجانبه و چندجانبه پولی با دیگر کشورها برای حذف دلار و یورو از مبادلات پولی ایران خبر داده است.
. ایران اولین کشوری نیست که بحث حذف دلار را مطرح کرده است. این موضوع حداقل در طی یک و نیم دهه گذشته بحث داغ محافل اقتصادی جهان بوده است. دلایل بسیاری برای این بحث وجود دارد از جمله تلاش برخی از بازارهای نوظهور (به ویژه چین و روسیه) برای جایگزین کردن قدرت اقتصادی آمریکا و نگرانی ها از آینده ارزش دلار.
اما تا کنون هیچ جواب قانع کننده ای برای این سوال پیدا نشده است وسیاستمداران جهان همچنان از یافتن جایگزین مناسب و قطعی برای دلار ناتوانند. بسیاری از کشورها پیشنهاد استفاده از یک سبد ارزی (مجموعه ای از چند واحد پولی قدرتمند دنیا) را مطرح کرده اند که آن هم از لحاظ اجرایی کار مشکلی به نظر می آید.
چین یکی از پیشتازان سیاست های ضد دلاری در جهان محسوب میشود. ارزش کل مبادلات غیردلاری این کشور نزدیک به دو و نیم تریلیون یوان است. هدف اولیه پیمانهای پولی نه تنها حذف دلار از مبادلات بلکه ارتقای تجارت دوجانبه و سرمایه گذاری مستقیم و تقویت همکاری و ثبات مالی دوطرفه نیز هست.
چنین سیاست های ضد دلاری اغلب ریشه در مخالفت های سیاسی با دولت آمریکا نیز دارند. به عنوان مثال دولت عراق در سال های آخر حکومت صدام حسین به دلایل سیاسی و به منظور استقامت در برابر تحریم های آمریکا یورو را در معاملات موسوم به ‘نفت در برابر غذا’ در سال ۲۰۰۰ جایگزین دلار کرد. البته این اقدام دولت صدام حسین به شدت به ضرر این کشور تمام شد به این دلیل که حذف دلار توسط عراق به طور هم زمان با کاهش ناگهانی ارزش یورو در بازارهای بین المللی صورت گرفت و در نتیجه دولت عراق از کاهش ارزش یورو به شدت متضرر شد و کمتر از سه سال بعد حمله آمریکا به عراق و اشغال نظامی این کشور در شرایطی که دولت صدام حسین در اوج ضعف اقتصادی قرار داشت اتفاق افتاد.
همان طور که در بالا اشاره شد روسیه نیز به تازگی و در پاسخ به تهدیدهای اقتصادی آمریکا پس از آغاز بحران اوکراین بحث حذف دلار از معاملات بین المللی خود را مطرح کرده است، اگر چه به نظر می رسد در مسکو اتفاق نظر بر روی این موضوع هنوز به طور کامل به دست نیامده است.
وزیر اقتصاد روسیه به تازگی در گفتگوى تلویزیونى با کانال تلویزیونی راشا تودى اعلام کرد که این کشور نمى تواند به طور کامل استفاده از دلار در معاملات بین المللى و ذخایر ارزى را متوقف کند. اما دولت روسیه قصد دارد واحدهاى پولى کشورهای دیگری را (نظیر چین، کره جنوبی و ویتنام) تا حدود زیادی جایگزین دلار آمریکا کند. او همچنین اضافه کرد چنین عملکردی در شرایطی که روسیه روابط پیشرفته و مناسبات کامل تجاری با این کشورها دارد امری کاملا عادی است.
به تازگی و پس از طرح دوباره حذف دلار توسط دولت ایران نیز در این زمینه نظرات مختلفی در میان بدنه اصلی سیاست گذاری بیان می شود. به عنوان مثال علی محمد احمدی عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس ایران به تازگی در این زمینه گفته است که در حال حاضر حجم بالایی از مبادلات تجاری دنیا با برخی ارزهای خاص مانند دلار انجام می شود بنابراین حذف یکباره دلار که پول قدرتمندی محسوب می شود از مبادلات به صلاح اقتصاد کشور نخواهد بود و اجرای چنین طرحی در کوتاه ممکن مدت مطلوب نیست.
به طور کل به نظر می رسد الگوی مورد نظر دولت ایران برای حذف دلار از مبادلات بین المللی چیزی شبیه به تجربه اقتصادهای جنوب شرق آسیا است که از دهه نود تا کنون به منظور قدرتمندتر کردن واحدهای ارز منطقه ای با تشکیل مثلث و یا مربع های تجاری این امکان را فراهم کردند که مبادلات بین این کشورها بدون استفاده از ارزهای قدرتمند نظیر دلار و یورو انجام شود. چنانچه دولت ایران نیز موفق به ایجاد چنین حلقه های تجاری شود مبادلات ارزی این کشور آسان تر انجام خواهند شد. بطور مثال اگر چین به ایران بدهکار باشد و از طرفی ایران نیز به ترکیه بدهکار باشد، با صورت گرفتن هماهنگی های لازم و انعقاد قراردادهای تجاری بین سه کشور، کشور ترکیه پول خود را از چین وصول کند.
تا کنون بانک مرکزی ایران، به رغم مسدود شدن حسابهای دلاری و یورویی ایران و نبود امکاناستفاده از آنها در تجارت فرامرزی با شرکای تجاری با هیچ کشوری پیمان پولی دوجانبه امضاء نکرده است. این امر تا حدود زیادی به دلیل تنوع شرکای تجاری ایران و بی تمایلی برخی از این کشورها به مبادله با واحدهای پولی دیگر به جز دلار است. این نیز دلیل دیگری بر عدم امکان حذف یکباره دلار از مبادلات است.
دکتر الستر نیوتن، یکی از مدیران ارشد بانک سرمایه گذاری ژاپنی نومورا، که فعالیت های گسترده ای را درسراسر دنیا از شهر لندن اداره می کند در این زمینه می گوید: «از لحاظ نظری این امر(حذف دلار توسط ایران) ممکن است برای سیاست گذاران آسان به نظر بیاید. اما در عمل عواقب و چگونگی اجرای آن مشخص نیست.» او در ادامه به چند نکته کلی در این خصوص اشاره می کند:
۱- چین در تلاش بوده است تا یوان را به عنوان واحد پولی غالب در تجارت با شرکای اقتصادی خود جا بیاندازد. به این ترتیب چین تلاش دارد از به کار بردن واحدهای پولی که ممکن است ارزش خود را به طور ناگهانی از دست بدهند خودداری کند. ممکن است در مبادلات اقتصادی با ایران نیز، چین مشوق حذف دلار باشد.
۲- در شرایط کنونی تحریم ها ایران برای رد و بدل ارز با مشکلات بسیاری رو در رو است. اضافه کردن پول های غیر دلاری بدون شک مشکلات موجود دولت ایران را در این خصوص افزایش خواهد داد.
۳- چنانچه تحریم ها از روی ایران کاسته شوند، بازارهای اروپا به روی ایران باز خواهند شد ( به عنوان نمونه در بخش نفت و گاز شرکت های اروپایی خواهان مشارکت در تولید و پالایش فراورده های هیدروکربنی خواهند بود). در این صورت حذف دلار و یورو از مبادلات ایران برای ایران سودی نخواهد داشت.
در خاتمه لازم است به تاثیر سیاست های ضد دلاری بر روی آینده ارزش دلار بپردازیم. امروزه برخی از تحلیل گران از نگرانی های ناشی از تاثیر حذف دلار از مبادلات بین المللی توسط کشورهایی مانند روسیه، چین (و یا شاید ایران) بر روی ارزش این واحد پولی حرف می زنند. جواب کوتاه به این سوال این است که تاثیر واقع بینانه چنین عملکردهایی توسط این کشورها بر روی ارزش دلارچندان قابل توجه نخواهد بود.
دلیل اصلی کم بودن خطر چنین سیاست هایی این است که عوامل مهم تری آینده ارزش دلار را به مراتب زودتر ازسیاست ضد دلاری برخی کشورها رقم خواهد زد. افزایش تولید خانگی انرژی در آمریکا به مراتب تاثیر مهم تری بر روی ارزش دلار خواهد داشت.
۸۰ درصد کسری بودجه دولت آمریکا در سال ۲۰۱۲ ناشی از واردات انرژی بود که با دستیابی به تکنولوژی جدید استخراج منابع موجود در لا به لای صخره های سخت زیر زمینی موسوم به ‘شیل’، این واردات به طرز قابل توجهی رو به کاهش خواهند بود. این امر تاثیر کاهنده ای بر روی کسری بودجه و همچنین تاثیر فزاینده ای بر روی ارزش دلار آمریکا در بازارهای جهانی خواهد داشت.
بنابراین اگرچه مدت طولانی طولانی از بحث جایگزینی دلار توسط بسیاری از سیاست گذاران دنیا می گذرد، به نظر می رسد که در آینده دلار آمریکا در جایگاه غالب بازارهای بین المللی باقی بماند. همچنین ارزش دلار نیز انتظار می رود که با پیشرفت های جدید و خودکفایی آمریکا در بحث تامین انرژی همچنان حفظ شود. به نظر می رسد ایران نیز به دو علت اصلی طرح حذف دلار را دوباره مطرح کرده باشد: اول، تحت تاثیر دولت روسیه و به منظور اعلام حمایت از سیاست های این کشور و دوم، به منظور یافتن راه حلی برای بن بست اقتصادی کشور در صورتی که مذاکرات هسته ای به حذف به موقع تحریم ها نیانجامد.
نقش روسیه و چین در تصمیم گیری های ضد دلاری دولت ایران قابل توجه است. چین با موفقیت چشمگیری سهم عمده ی بازارهای ایران را به خود اختصاص داده است. حتی در شرایط تحریم نیز تراز تجاری ایران و چین رو به افزایش بوده است. روسیه اما روابط تجاری سخت تری با ایران دارد. از سال ۲۰۱۲ تا کنون تراز تجاری بین ایران و روسیه در حال کاهش است.
به گزارش ایسنا، در سال ۲۰۱۳، روسیه یکی از ۱۰ شریک اصلی اقتصادی ایران بوده است. اما با توجه به پتانسیل موجود مبادله کالا بین دو کشور بسیار کمتر از آن چیزی است که میتواند باشد. تا حدی که در سال ۲۰۱۲ تبادل کالا بین دو کشور با ۴۰ درصد کاهش به دو میلیارد دلار رسید.
دکترنیکلای کوژانوو استاد ارشد اقتصاد سیاسی خاور میانه در دانشکده اقتصاد دانشگاه سنت پترزبورگ در این خصوص می گوید: «علت این کاهش اول تاثیر تحریم های بین المللی بر روی ایران و دوم ساختار روابط تجاری بین دو کشور است. در سایه تحریم ها شرکت های بزرگ روس از ورود به بازار ایران منع شده اند. هم چنین سخت تر شدن تحریم های بانکی باعث ایجاد مشکلاتی در زمینه تبادلات مالی ناشی از تجارت بین دو کشور شده است.»
روسیه علاوه بر تشویق سیاست های ضد دلاری توسط دولت ایران به تازگی بحث تبادلات نفت دربرابر کالا را نیز مطرح کرده است که به نوع دیگری از حذف دلار در معاملات نفتی می انجامد. در ماه آوریل سال ۲۰۱۴ جک لو، وزیر خزانه داری آمریکا در دیدار با آنتوان سیلیانف، همتای روسی خود در مورد معامله نفت در برابر کالا با ایران هشدار داد. او در سخنان خود اشاره کرد که هر گونه معامله نفت در برابر کالای روسیه با ایران می تواند نقض تحریم های وضع شده توسط آمریکا محسوب شود و تحریم هایی علیه اشخاصی که درگیر این دادوستد میشوند را به دنبال داشته باشد.
دکتر کوژانوو در این زمینه می گوید: «چنانچه مذاکرات جاری بین ایران و کشورهای گروه ۵+۱ به نتیجه مطلوب برای ایران نرسد و تحریم های بین المللی با شدت کنونی بر روی ایران ادامه پیدا کنند، چنین قراردادهایی می تواند به دور زدن تحریم ها توسط دولت ایران و با همکاری روسیه بسیار کمک کند. بنابراین عملکرد فعلی دو کشور می تواند در شرایط تحریم روند صادرات نفت ایران را تا حدودی تسهیل کند.»
چین و روسیه که از مهم ترین شرکای اقتصادی ایران هستند، از داعیان اصلی سیاست های ضد دلاری در اقتصاد جهانی به شمار می روند. به همین علت نیز این کشورها مشوق های اصلی ایران در این زمینه هستند. البته نقش تحریم ها و تلاش ایران برای یافتن راه حلی برای بیرون آمدن از بن بست اقتصادی ناشی از این تحریم ها نیز در سیاست های ضد دلاری ایران نباید نادیده گرفته شود. با این وجود قابل تصور نیست که ایران بتواند به طور کامل از دلار در مبادلات بین المللی اقتصادی صرف نظر کند. همان طور که قطب های اقتصادی به مراتب قوی تر از ایران نیز در این زمینه هنوز به راه حل قطعی دست نیافته اند.
