بیروت: ابراهیم حمیدی
رویارویی مستقیم ایران و اسرائیل در سوریه محتمل ترین گزینه به نظر می رسد. اما به گفته دیپلمات های غربی گویی اختلاف بر سر زمان آغاز جنگ و دامنه و اقدامات پس از آن و نیز قدرت دیپلماسی روس ها است، افزون بر آن دیپلماسی موسکو درباره سوریه احتمالا به چیزی مشابه قطعنامه «۱۷۰۱» منجر می شود، اما هنوز اطمینان درباره قدرت روس ها برای انجام این طرح وجود ندارد.
منابع دیپلماتیک غربی در بیروت بر این باورند، جنگ پنهان در سوریه چند سالی است که در جریان است. البته نشانه های این جنگ چندین بار بروز کرده است. «حمله سایبری» به سامانه رادار سوریه آخرین مورد این کشمکش بود. دو هفته پیش، اسرائیل اهداف فرضی در مرکز سوریه را در این حمله مورد هدف قرار داد، اما رسانه های حکومتی سوریه به سرعت از گزارش های وقوع چنین حمله ای عقب نشینی کرده و گزارش دادند که «تنها رادارهای این کشور مورد هدف قرار گرفتند».
البته حمله سایبری تنها آزمونی بود برای سامانه رادار سوریه که پیش از دو حمله شامگاه یکشنبه در مرکز و شمال سوریه انجام شد. پیشتر هم دامنه حملات هوایی آمریکا و انگلیس و فرانسه به مرکز دمشق رسید. در جریان حمله هوایی اخیر که گمان می رود توسط اسرائیل انجام شده چند انبار موشک دور برد مورد هدف قرار گرفت. این موشک ها چند روز پیش توسط ایران به سوریه منتقل شده بودند. چهار «خط قرمز» تل آویو در سوریه عبارتند از: جلوگیری از ایجاد پایگاه های نظامی ثابت ایرانی و جلوگیری از ایجاد انبارهای موشکی دوربرد در سوریه (و لبنان) و جلوگیری از انتقال موشک های پیشرفته به «حزب الله» و جلوگیری از ایجاد کارخانه های تولید موشک ایرانی در سوریه و لبنان.
دیپلمات ها می گویند که گروه های ایرانی که در کنار نیروهای دولتی سوریه پیکار می کنند هدف حمله های اسرائیل قرار نگرفتند و این حملات به منظور دخالت مستقیم در نبرد سوریه انجام نشدند. در این سه حمله به طور عمد از تغییر موازنه قدرت سخت نظامی خودداری شده است و تنها دوباره بحث حمله شیمیایی به عنوان خط قرمز مطرح شد.
در فوریه گذشته «قواعد بازی» در سوریه با حمله اسرائیل به پایگاه تیفور در مرکز این کشور دستخوش تغییر و تحول شد. پهپادها از این پایگاه بر فراز بلندی های اشغالی جولان به پرواز درآمدند. این پهپادها مدل پیشرفته یک پهپادهای است که در نیمه های سال گذشته توسط فرماندهان سپاه برای انجام یک ماموریت شناسایی بر فراز پایگاه آمریکا در التنف در مرز سوریه و عراق و اردن پرواز کرد. به هر حال اما این هواپیمای شناسایی ایران توسط آمریکایی ها سرنگون شد.
در فوریه یک فروند جنگنده «درون» از فرودگاه نظامی «تیفور» توسط فرماندهان نظامی بلندپایه ایران به سمت جولان اعزام شد. این هواپیما نسخه پیشرفته ایرانی هواپیمای شناسایی آمریکا است که هفت سال پیش توسط سازمان سیا برای جاسوسی از برنامه هسته ای ایران اعزام شده بود. ایران با کنترل این هواپیما موفق به ساخت کارخانه تولید نسخه پیشرفته ایرانی آن شد. اما برخی منابع دیپلماتیک می گویند که به دنبال حمله اخیر اسرائیلی ها و آمریکایی ها هم به نوبه خود موفق به پهپاد ایرانی شده اند.
حمله اسرائیل به فرودگاه نظامی «تیفور» نخستین درگیری مستقیم بین دو کشور است. در این حمله هفت نفر از جمله دو فرمانده بلندپایه سپاه که مسئول برنامه پهپادهای ایرانی در سوریه بودند کشته شدند.
پهپادها در کنار گروه های شبه نظامی فرامرزی و گروه های شبه نظامی خارج از نظارت حکومت های عربی ابزارهای افزایش نفوذ ایران در منطقه هستند.
در این راستا پایگاه حمیمیم نیروهای روسیه در بندر لاذقیه هم هدف چندین حمله مرموز پهپاد قرار گرفت. یکی از این حملات در دسامبر گذشته به دنبال اعلام پیروزی بر داعش توسط پرزیدنت ولادیمیر پوتین انجام شد.
البته پیشتر نبرد مسکو و تل آویو غیر علنی بود که در جریان آن ده ها حمله به پایگاه هایی در سوریه توسط اسرائیل انجام شد. اسرائیل به جز در موارد معدودی به طور علنی مسئولیت این حمله ها را به عهده نمی گرفتن تا فرصت عدم واکنش به آنها را در اختیار حکومت دمشق و متحدانش قرار دهد. حمله به فرودگاه نظامی تیفور نخستین درگیری مستقیم است.
زمان و جبهه های احتمالی
گمانه زنی ها حاکی از آن است که «جنگ در راه است». جنگی که گمان می رفت در ماه مه آغاز شود. در این ماه شاهد تحولات سیاسی مهمی خواهیم بود: انتخابات لبنان در ششم مه و انتخابات عراق در دوازدهم مه و اعلام تصمیم ترامپ درباره برجام در دوازدهم مه ( احتمالا آمریکا از برجام خارج می شود) و سالگرد روز “النکبه” (سالگرد تأسیس اسرائیل) در ۱۵ مه و انتقال سفارت آمریکا به قدس و تحویل سامانه موشکی اس–۳۰۰ روسیه به دمشق و اعلام تصمیم ترامپ در مورد خروج یا عدم خروج نیروهای آمریکایی در شرق سوریه.
با این اوصاف احتمال تشدید درگیری ها در چهار منطقه یعنی غزه و جنوب سوریه و شمال شرق سوریه و لبنان می رود.
گمانه زنی منابع دیپلماتیک حاکی از آن است، که تشدید تنش نظامی در جنوب لبنان با توجه به تحولات میدانی دور از ذهن به نظر می رسد. مردم در این منطقه بیشتر به ثبات سیاسی تمایل دارند تا نظامی گری. مقام های «حزب الله» به رسانه های غربی گفتند که فعالیت های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی بعد از انتخابات پارلمانی در اولویت قرار دارد.
در شرق سوریها اما گمانه زنی ها حکایت از این دارد که ایران همچنان به آزمودن صبر و اراده نظامی آمریکا ادامه می دهد. آخرین مورد درگیری دو طرف حمله چند روز پیش در نزدیکی دیرالزور بود. ارتش آمریکا در واکنش آشکار هواداران حکومت دمشق را از پیشروی بازداشت. دیپلمات ها می گویند «احتمالا حکومت دمشق و متحدانش عملیات ضد آمریکایی را به سوی شرق فرات هدایت می کنند که در چنین شرایطی اوضاع به سمت تشدید تنش داخلی سوق پیدا می کند: درگیری بین شهروندان عرب و کرد و باز شدن دوباره پای داعش از طریق عملیات انتحاری و بدتر شدن خدمات و اقتصاد به ویژه به دنبال کاهش حمایت های مالی دولت آمریکا و کند شدن عملیات مین زدایی و بازسازی. (بلوکه شدن بودجه ۲۰۰ میلیون دلاری بازسازی رقه توسط ترامپ).
این یک برنامه میان مدت است. چنانچه واشنگتن و مسکو بعد از سه حمله به پایگاه های سوریه موفق به احیای مذاکرات دو جانبه نشوند، روسیه هم به این برنامه ملحق می شود. ایران اما برای ناکام کردن این برنامه در راستای حضور نیروهای آمریکایی در شرق فرات تلاش خواهد کرد، چرا که به نظر ایران حضور نیروهای آمریکایی منجر به تضعیف نفوذ ایران و متوقف کردن برنامه ایران برای دسترسی به مدیترانه خواهد شد.
گمان می رود درگیری و تنش در غزه و سوریه پیش از جبهه های دیگر آغاز شود. به گفته دیپلمات ها به احتمال زیاد درگیری و تنش در غزه با توجه به مساله انتقال سفارت آمریکا به قدس و راهپیمایی های بازگشت تشدید می شود. منافع مشترک گروه های فلسطینی و حکومت ایران ایجاب می کند که این کشمکش و تنش تشدید شود. تهران با این اقدام به دنبال به هم زدن کارت های بازی در خاورمیانه بوده و می خواهد کارت های دیگری را در صورت خروج آمریکا از برجام رو کند. یکی از سفرای غربی می گوید «تحلیل های گوناگون حاکی از آن است که ایران با بهره برداری از مناسبت روز نکبت و بعد از اطمینان در خصوص به دست گرفتن اغلب کرسی های پارلمان عراق آغاز کننده جنگ غزه خواهد بود.»
حالا در سوریه گمانه زنی ها حکایت از «آغاز عملیات نظامی ایران در سوریه با هدف انتقامجویی برای کشته شدن دو فرمانده سپاه و خروج آمریکا از برجام و اعلام تصمیم ترامپ در مورد انتقال سفارت به قدس» دارد. شبکه «سی ان ان» به نقل از منابع آمریکایی گزارش داد که عملیات جابه جایی محموله های ویژه نظامی از ایران به سوریه توسط چندین ماهواره رصد شده و ایران خود را برای جنگ آماده می کند. به گفته منابع دیپلماتیک «حمله پیشدستانه در مرکز و شمال سوریه به منظور از بین بردن انبار موشکی ایران انجام شده است. ایران بعد از حمله به پایگاه تیفور در حال آماده سازی برای درگیری احتمالی است.»
روسیه کجای این داستان ایستاده است؟
مقامات روسیه دیگر حوصله گفت و گو درباره راهکار سیاسی در سوریه ندارند. «مذاکرات ژنو از نظر روس ها مرده است». اولویت کنونی روس ها حمایت از نیروهای دولتی سوریه برای تصرف جنوب دمشق و حومه حمص است. تاریخ انقضای توافق «مناطق کم تنش» سر رسیده و روس ها می خواهند از این وضعیت استفاده کنند. حالا سه جبهه باقی مانده: جنوب غرب سوریه و شمال غرب سوریه و شمال شرق سوریه (و پایگاه نظامی التنف).
شرایط در منطقه دوم بستگی به توافق و تفاهم با آنکارا در مذاکرات آستانه و آمادگی خروج نیروهای ترکیه از سوریه دارد. شرایط در منطقه سوم بستگی به تفاهم بین آمریکایی ها و روس ها دارد. البته احتمال عدم توافق آمریکایی ها و روس ها در این منطقه دور از ذهن به نظر می رسد و در نتیجه احتمال اینکه این منطقه همچنان صحنه زورآزمایی روس ها و ایرانی ها و سوری ها بماند خیلی ضعیف است.
اما شرایط در جبهه نخست متفاوت است. مسکو می خواهد این جبهه را به درگیری و مقابله نظامی در آینده ربط بدهد. به گفته برخی گزارش ها ارتش روسیه سامانه موشکی «اس –۳۰۰» را در طرطوس و بعد از آن به پایگاه حمیمیم منتقل کرده است اما این تجهیزات هنوز به ارتش سوریه تحویل داده نشده است. تنها تفاوت دو سامانه موشکی« اس– ۳۰۰» و «اس– ۴۰۰» این است که «اس– ۴۰۰» توسط روس ها هدایت می شود. مسکو در واکنش به تل آویو و غرب تهدید کرد که سامانه موشکی « اس– ۳۰۰» را به حکومت دمشق تحویل می دهد.
سامانه دفاع هوایی سوریه و روسیه تحت فرماندهی حمیمیم با یکدیگر فعالیت می کنند. مقصود مسکو درباره اینکه « اس– ۳۰۰» را به دمشق تحویل می دهد این است که کنترل این سامانه در اختیار دمشق قرار خواهد گرفت نه حمیمیم. هدف از چند موشکی هم که توسط سامانه هوایی سوریه شلیک شدند بیشتر سیاسی و تبلیغاتی بوده تا نظامی تا بدین وسیله «آبروی» حکومت سوریه حفظ شود، گرچه این موشک ها دستاورد نظامی خاصی به همراه نداشتند.
چهار گزینه احتمالی:
روسیه بیشتر به رویکرد نظامی تمایل داشته و در صورت درگیری نظامی احتمالی تا حدودی رویکرد دیپلماتیک در پیش می گیرد. منابع دیپلماتیک می گویند «مسکو همه طرف ها را به رویکرد عقلانی هدایت می کنند تا حتی تشدید تنش هم حساب شده و دارای مرز و حد مشخصی باشد.» چگونه روسیه این کار را انجام می دهد؟ ۴ گزینه احتمالی در این زمینه مطرح است:
نخست: تشدید تنش عبارت است از تکرار حمله های متقابل سابق در خاک سوریه و بازگشت به «قواعد بازی». معنی این حرف این است که موشک های اس ۳۰۰ و روسیه جلودار اسرائیل برای تعیین خطوط قرمز نخواهد بود.
دوم: احیای توافق پایان درگیری بین سوریه و اسرائیل. ارتش روسیه دست به تغییر گروه های نظامی سوریه در مسیر دمشق و جولان و مرزهای اردن زده و مراکز ویژه پلیس نظامی روسیه مستقر کرده و دوباره در بخش هایی از درعا مستقر شده و گروهی از فرماندهان سپاه در حومه درعا جابه جا شده اند.
توافق دو مرحله ای میان آمریکا و روسیه و اردن برای ایجاد مناطق کم تنش در جنوب غرب سوریه. این توافق بر لزوم خروج «نیروهای غیر سوری» (حزب الله و گروه های وابسته به ایران) از مناطق مرزی با اردن و نیز جولان تاکید می کند. مرحله اول این نیروها در فاصله ۵ تا ۱۵ کیلومتری و در مرحله دوم در فاصله ۲۰ کیلومتری مستقر می شوند. (مسکو می گوید: آمریکا و گروه های اپوزیسیون نتوانستند «جبهه نصرت» و «ارتش خالد» وابسته به داعش را شکست بدهند). البته چنین چیزی درست نیست. «حزب الله» و ایران با شرکت در نبرد بیت جن در نزدیکی القنیطره و جولان منجر به تیره شدن روابط بین مسکو از یک سو و بقیه کشورهای امضا کننده توافق «آتش بس جنوب» و حامیانشان شدند.
روس ها می گویند «تقویت ارتش سوریه تنها راهکار مطرح است یعنی اینکه نیروهای دولتی سوریه به سمت درعا پیشروی کنند و راهکاری هم برای ۱۲ هزار نیروی پیکارجوی اپوزیسیون در درعا ایجاد شود و اقتصاد این منطقه رونق بگیرد و گذرگاه نصیب بازگشایی شده و مناسبات تجاری بین اردن و سوریه از سر گرفته شود. علاوه بر این نیروهای دولتی سوریه در جولان مستقر شده و تلاش ها برای احیای توافق پایان منازعه بین سوریه و اسرائیل در سال ۱۹۷۴ از سر گرفته شده و این منطقه به عنوان منطقه عاری از سلاح شناخته شود. به گفته یکی از دیپلمات ها «بازگشت به شرایط سابق بین سوریه و اسرائیل امکانپذیر است».
سوم: قطعنامه ای مثل قطعنامه ۱۷۰۱ در خصوص سوریه تدوین شود. به گفته دیگر دیپلمات های غربی روسیه از تشدید تنش نظامی در راستای آغاز راهکار دیپلماتیک و صدور قطعنامه بین المللی شبیه قطعنامه ۱۷۰۱ استفاده خواهد کرد. قطعنامه ۱۷۰۱ بعد از جنگ لبنان در سال ۲۰۰۶ صادر شد. قطعنامه احتمالی سوریه توسط روسیه هدایت و توسط حکومت سوریه اجرا می شود.
هنگامی که هنری کسینجر وزیر امور خارجه اسبق آمریکا گفت و گوهای توافق مناطق کم تنش بعد از جنگ ۱۹۷۳ را انجام می داد اتحاد جماهیر شوروی می خواست نیروهایش در گروه نگاهبان صلح شرکت کنند. اما توافق نهایی در مه ۱۹۷۴ بسته شد و بر لزوم عدم مشارکت نیروهای آمریکایی و اتحاد جماهیر شوروی –به عنوان دو طرف درگیری– در گروه نگاهبان صلح و مشارکت کشورهای بی طرف یعنی سوریه و اسرائیل تاکید کرد.
حالا روسیه می خواهد دوباره بخت خود را بیازماید. این رویکرد روسیه مستلزم موافقت آمریکا در شورای امنیت و آمادگی طرف های دیگر منطقه ای و بین المللی برای مذاکره بر سر اقدامات نظامی و سیاسی بازیگران خارجی در سوریه است.
البته این اقدامات تنها به جنوب سوریه محدود می شود و شاید دامنه آن همه بازیگران یعنی آمریکایی ها در شرق سوریه و ترکیه در شمال غرب سوریه و روسیه و ایران را هم در بر بگیرد که در چنین شرایطی باید اقداماتی در خصوص نظام سیاسی آینده و سهمیه بندی طرف خارجی در حکومت اتخاذ شود.
چهارم: اقدامات نظامی در خصوص حضور نیروهای ایرانی. چنانچه شرایط مقدماتی در جنوب سوریه فراهم نشود دیپلمات ها احتمال دیگری مطرح می کنند، یعنی وضعیتی شبیه توافق بین سوریه و اسرائیل در لبنان در نیمه دهه هشتاد میلادی برقرار شود. این توافق مرزی زیر نظر آمریکا بسته شد. ارتش و موشک های سوریه با توجه به این توافق در لبنان مستقر شدند. اما طرف های عمده در سوریه نظریه دیگری مبنی بر ایجاد راهکار دیپلماتیک و اخراج کلیه نیروهای خارجی غیر قانونی از سوریه را مطرح می کنند.
مساله خروج نیروهای خارجی از سوریه در مورد نیروهای ایرانی و آمریکایی و ترکیه هم صدق می کند، به ویژه اینکه گزارش ها حاکی از این است که حکومت ایران در صدد دست یابی به طرح قانونی از دمشق بوده تا ثابت کند. نیروهای ایرانی با توجه به درخواست حکومت سوریه در این کشور مستقر شده اند اما تلاش های ایران به دلیل کارشکنی روسیه به نتیجه نرسید. پارلمان سوریه با دو مصوبه استقرار پایگاه های روسیه در حمیمیم و طرطوس سوریه را قانونی اعلام کرد.
