بیروت: سوسن الابطح – الشرق الاوسط: پیامد های جنگ جهانی اول به پایان نرسیده و اثرات آن هنوز هم در ذهن بعضی از لبنانی ها باقی مانده است و نیاز به کسی دارد تا پرده از آنها بردارد. این حداقل چیزی است که نایله عون شکیبان، نویسنده لبنانی، تلاش می کند تا در رمان خود بگوید، رمان او سال گذشته به زبان فرانسوی تحت عنوان «آن کس که قربانی شد» توسط مرکز تامیراس منتشر شد.

وی در این کتاب برای بازیابی زندگی مادر بزرگ و بقیه اعضای خانواده اش در دوران سخت لبنان تلاش می کند. این رمان، که سال ها پیش از نگارش، در ذهن نویسنده بود، بیش از آنچه از روی عشق به تاریخ باشد، از تمایل به کشف آنچه نویسنده درون خود داشت، سرچشمه می گیرد و آنچه که از مادر و مادر بزرگ به او رسیده بود، میراث آن دوران و رنج هایش بود و بنابر آنچه به نظر می رسد، فراوان و موثر هم است و تا امروز هم روح او را می آزارد و اگر به این علت نبود، این رمان متولد نمی شد.

درست است که داستان بر خانواده نجیب و فرزندانش (دو پسر و دو دختر) که در روستای بیت کاسین، در شوف زندگی می کنند، متمرکز می شود، اما این مسائل در آن دوره باعث نشد که از رویدادهای اطراف و تحولات ترسناک که کل منطقه را تکان می داد، دور شود. داستان دختر بزرگتر که می خواهد دور از خانه بدون رضایت پدر، ازدواج کند با دگرگونی هایی که در آن با برتری یافتن قدرت افراد بر طاقت اجتماعی، جامعه را می لرزاند، در هم می آمیزد، همانگونه که عادات و رسوم رایج در آن زمان، که هنوز برخی از آنها وجود دارد، با شکل گیری دنیای جدید و دولت هایی که مرزهایشان را آشکار می کنند، آمیخته می شود.

نمر، نور، ساره، بطرس، جریس، ابونا جبرایل؛ همه داستان ، شخصیت و درگیری آن از گرسنگی که سبب از بین رفتن انسان ها و ملخ هایی شد که به کشور هجوم آورده بودند، جدا نمی شود. محاصره زمینی توسط ترکیه که نجیب را واردار به فرستادن مردانش می کند تا ازجنگل های ناهموار و خطرناک با خر عبور کرده، به سوریه بروند و برای اهالی روستا غذا بیاورند تا گرسنگی شان را برطرف کنند. بدون اینکه نویسنده داستان های «سفر گروهی» و بکار گیری اهالی کوهستان توسط ترک ها برای جنگیدن در کنار آنها را فراموش کند. جمال پاشا هر چند به طور غیر مستقیم از رمان غایب نمی شود، به طوری که اهالی پیش او می روند تا در بیروت با او ملاقات کنند و از او درخواست کمک می کنند، اما گوش شنوایی نمی یابند.

در این رمان که وقایع آن از سال ۱۹۱۰ یعنی چهار سال پیش از وقوع جنگ جهانی اول، تا سال ۱۹۲۰ اتفاق می افتد، ابعاد مختلفی وجود دارد، به طوری که داستان فراتر از زندگی یک خانواده می رود و ما مسیر اعضای آن و اوضاع گروه های محکوم ربه خشونت جنگ را دنبال می کنیم بدون اینکه صدای مدافعان یا شلیک گلوله ها را بشنویم.

اما ناگهان فهمیدیم که رمان بر اساس اهتمام نویسنده برای دانستن ریشه های بدرفتاری مادربزرگش (ماری) با مادرش نوشته شد. چیزی که نایله عون آن را دنبال می کند و مرتبا تلاش می کند، با کمک گرفتن از اعترافات ماری، بفهمیم، روزگار نتوانست رسوبات جنگ جهانی را که مادربزرگ با آنها زندگی می کرد، بشوید و خاطرات قدرتمند ذهن از نسلی به نسلی دیگر منتقل می شود و این امر اولین انگیزه نویسنده برای نوشتن این رمان است.

این تنها رمان مدرن لبنانی درباره جنگ جهانی اول نیست، اخیرا لغسان الدیری رمانی با عنوان « زمان محاصره» منتشر کرده است که وقایع آن به همان دوران مربوط می شود، اما به دلایلی شخصی به شیوه عون، آن را روایت نمی کند و تنها می گوید که وی بازیابی اوضاع جنگ جهانی اول را در این زمان، انتخاب کرد، با تعریفی که تفرقه و چند دستگی برآن غلبه می کند، «زیرا لبنانی ها در جریان آن علیه اشغالگر متحد شدند و (زمان محاصره) داستان پیروزی میهن بر دشمنانش است و عشق به کینه، غربت و زن بر اساس میراث فرهنگی قاطع و جهالت است».

اگر جریان رمان نویسی نوین به طور کلی به جنگ داخلی ملعون مشغول می شد و از رحم آن مولودی در کشور متولد می شد، از بدشانسی جز خشونت فزآینده را نمی شناخت، کسانی که در سایه جنگ جهانی اول نوشتند و کسانی که از شرایط این دوره الهام گرفتند، کم نبودند. «انجمن قلم» در خلال جنگ تشکیل شد و جبران خلیل جبران، به طور کلی در آن دوره، درباره رنج های لبنانی ها و سوری ها، بسیار نوشت ومیخائیل نعیمه، با نفحه انسانی و عرفانی اش، یکی از فرزندان آن دوران مشقت بار بود که در جریان آن، انسانیتی را چشید که پس از آن، مصیبت ها التیام نیافت.

اما یکی از مشهورترین داستان نویسان لبنانی که درباره جنگ جهانی اول نوشت، بی تردید ادیب توفیق یوسف با رمانش «تکه نان» است. این رمان در سال ۱۹۳۹ منتشر شد و جنگ علیه لبنان، گرسنگی، بدبختی و آزار مردم را منعکس کرد و بازتاب وسیعی داشت و به عنوان جایگاه ادبی مهم باقی ماند، نه تنها از نظر مضمون، بلکه در مقام پیشگام فعالیت در عرصه داستان نویسی عربی هم، این گونه از ادبیات را بنیان گزاری می کند که در طول تاریخ منتقدین در جهت آن تلاش کرده بود و شاید یادآوری آنچه حنا مینه در این باره نوشت، حائز اهمیت است و او اعتراف می کند که شاگردی مکتب رمان نویسی توفیق یوسف عواد را می کند. مینه، عواد را «موسس این گونه ادبی می داند و رمان او (تکه نان) را به سنگ بنای داستان نویسان عرب زبان تشبیه کرد، این امر شامل بلوغ هنری، روایی و دیالوگ نویسی، پارامتر های هارمونی و انگیزش و پیشگامی در گردآوری واقعیت، در گستره ابداع و خیال انگیزی می شود و به ما اجازه می دهد، پس از گذشت این مدت طولانی، بار دیگر به اهمیت «نکه نان» نگاه کنیم و نه به «زینب» نوشته هیکل و نه به «بال های شکسته» نوشته جبران، این رمان، آغاز حقیقی داستان نویسی عربی به استثنای رمان « چراغ ام هاشم» نوشته یحیی حقی است.

مینه معتقد است این رمان عواد « بنیانی موثر همانند آثار استندال، بالزاک و فلوبر در قرن هفده میلادی و اثری منسجم و فوق العاده بود و دارای اثر قابل توجه در نسل های بعدی داستان نویسان طبق مسیر هموار داستان نویسی نوین وی بود و این روند (کوچه باریک) محفوظ، (زمین) شرقاوی و (چراغ های آبی) متعلق به نویسنده سطر های بعدی، هموارتر و آشکارتر شد.

این گواهی ادبی مینه به گواهی های دیگر ملحق می شود که کم اهمیت تر از گفته می زیاده در این مورد نیست، وی در این باره چنین نوشت: «هیچ کس فاجعه غبار گرفته کشورم را آنگونه که توفیق یوسف عواد در (تکه نان) به رشته تحریر در آورد، در تاریخ ثبت نکرده بود و ژاک برک، شرق شناسی است که (تکه نان) را اثری می دانست که در نزد شرق شناسان در اروپا و آمریکا، مرجع تاریخ این دوران مهم، در سطوح ادبی و ملی، نه فقط در لبنان بلکه در تمام کشور های عربی است.»

از عواد تا نایله عون شکیبان، مضمون این رمان ها، به محاکمه تجاوز عثمانی شباهت
دارد که که در آن دوران به جبل لبنان، حمله کرد و از پیروزی انگلیس و فرانسه و رهایی
از آتش افروزی های ترکیه، استقبال می کند،علی رغم اینکه وقایع جنگ جهانی اول،
منطقه عربی را به سایکس – پیکو تقسیم کرد و نقشه را تغییر داد و شهر های ساحلی
را به جبل لبنان الحاق کرد. شاید پتانسیل نوشتن چنین رمان هایی به شکل های دیگر
وجود داشته باشد و روایت های گوناگون از حوادثی که از پیروزی استقبال کرد، در
دوران طولانی پیش از آن، وجود نداشت. آثار جنگ جهانی اول و دوم هنوز در منطقه
وسیع است و شاید بعد ها هم نوشته نشود.