وادی حنیفه در نزدیکی شهر تاریخی درعیه عربستان – عکس از الشرق الاوسط

نیمه فوریه سال ۱۹۵۲، فیلیپ لیبنز کاشف بلژیکی پیش از آنکه برای بازگشت به کشور خود سوار هواپیما شود، برای آخرین بار نگاهی از دور به ریاض افکند و در حالی که خاطرات سفر را در ذهن مرور می کرد این کلمات را با خود زمزمه کرد: آینده این پایتخت در فراز و نشیب است…

شهر کویر با روایت های غریب و شوق انگیزش فراخوانده شده تا مسیر تحول به بزرگترین سرزمین عربی دوران معاصر را طی کند. فیلیپ بر روی صندلی هواپیما نشست و سخن خود را اینگونه ادامه داد: «واقعاً سنت اگزوپری درست می گفت که: از جادوی ریگ ها توشه برگرفتیم و شاخه های نخل باارزش ترین سرمایه خود را به ما ارزانی داشتند. حقیقتاً ما این لحظات را درک کرده ایم». (برگرفته از کتاب ماجراجویی در قلب شبه جزیره عربستان. انتشارت ملک عبدالعزیز).

از زمانی که سنگ بنای پادشاهی عربستان سعودی نهاده شد، تحقیقات غربی ها و عرب ها پیرامون این سرزمین متوقف نگردیده و ادامه داشته است. تحقیق و تفحص پیرامون فرهنگ، اجتماع، آداب و رسوم، ارزش ها، تاریخ، نظام و فراز و فرود سرزمین عربستان علیرغم اختلاف در دیدگاه ها و تنوع آرا و اهداف نویسندگان و محققان همواره دست مایه ای نو و جذاب برای نوشتن بوده است. چه در دورانی که با ابزارهای سنتی کتابت، زندگی نامه ها و شرح احوالات به رشته تحریر در می آمدند و چه در حال حاضر که پژوهش های علمی نوین و ستون نگاری های مطبوعاتی و برنامه ها و گفتگوهای تلویزیونی و فیلم های سینمایی و مستند رایج شده اند. با وجود همه این ها موضوع عربستان همواره سوژه ای داغ و تازه برای قلم فرسایی بوده است.

پرسشی که در این جا مطرح می شود این است که چه عامل و یا عواملی موجب گردیده تا عربستان سعودی از چنین جایگاه پرکشش و جذابی برای تحقیق و کاوش برخوردار باشد؟ و چرا چنین حجم عظیمی از تألیفات و رساله های دانشجویی از طرف ناظران بیگانه و شهروندان سعودی پیرامون این کشور به چاپ رسیده است؟

شاید ارائه دلایل مستقیم و متقن در چرایی اقبال وسیع برای واکاوی جایگاه عربستان نوعی خطرپذیری علمی را با خود به دنبال داشته باشد. اما این سرزمین که دنیایی از پیچیدگی ها و چندلایگی های متفاوت و سردرگم کننده را در خود جای داده، به انگاره ای خاص بدل گردیده که نمی توان مشابهی برایش متصور گردید.

این سرزمین از دید و منظر بیرونی نیز شمایل و تصویری مبهم را برای خود ساخته است. تصویری مبهم که حس کنجکاوی انسان را برای پی بردن به اسرار به دنبال خود می کشد. تصویر این سرزمین از افق دور مالامال از قصه ها و روایت هایی است که گاه پای اساطیر کهن را نیز به میان کشیده تا بر ابهام و پیچیدگی خود بیش از پیش بیافزاید.

در این سرزمین که میان «ریگ های جادویی»- آن گونه که فیلیپ لیبنز تمایل به عنوان آن داشت- قرار دارد، دعوت دینی اصلاح گرایانه ای شکل گرفت و امارت های از هم گسیخته را سروسامان بخشید. در این هنگام بود که زمین سایه برکت و فیوضات خود را گسترانید و رشد و شکوفایی اقتصادی را به ارمغان آورد. چهره بیابان دگرگون گردید، گرچه فرهنگ و ارزش های اصیل و ساختار قبیله ای و دینی دست خوش تغییر و تحول نگردیده و خود را از دگرگونی مصون داشتند.

این هنجارها امروزه نیز در میان جامعه و لایه های زندگی مردم جاری و ساری است، البته ابزارهای مدرن غربی نیز رفته رفته در این فرهنگ دورنی نفوذ کرده و با آن درآمیختند. این واگرایی و چندگانگی کم نظیر یکی از مهمترین عوامل جذب پژوهشگران غربی و توجه آن ها برای کشف ویژگی های جامعه عربستان سعودی است.

در آغاز راه عربستانی ها برای شناخت هویت و گذشته خود به سراغ سفرنامه های مستشرقان پیشین و نوشته های نظام مند محققان و وقایع نگارانی مهاجری می رفتند که پس از بازگشت به کشور خود مشاهداتشان را از این جامعه محافظه کار و اصول گرا به ثبت رسانده بودند. گرچه سعودی ها هنگام برقراری ارتباط با این کاشفان غربی آزادی بیشتری در کلام از خود نشان داده بودند.

موجی ناهمگون که از اشتیاق بی حد و حصر به دل زدگی و روزمرگی انجامید. صحبت از عربستان فراگیر و همه جایی شده بود. آثار و مؤلفات نویسندگان پهنه این سرزمین را درمی نوردید و تلاش می کرد تا سال های غیبت خود را اگرچه گاه بی ثمر اما به هر طریق جبران کند. از این رو تألیف و نویسندگی در سرزمین بکر و نوپای عربستان یکه تاز میدان شده بود.

در آثار و تألیفات غربی ها نگاه به مقوله فرهنگ استیلای بیشتری نسبت به دیگر موضوعات داشته که این موضوع همچنان در آثار آنان خودنمایی می کند. حتی گفتمان ضد غربی در نیمه دهه هشتاد و نود میلادی که به دنبال روشنگری علیه غرب بوده و تلاش می کرد تا بیانی متفاوت از وضعیت جامعه عربستان ارئه دهد نیز از روزنامه های بریتانیایی و آمریکایی تغذیه می شدند. استناد به این اطلاعات در سخنرانی و مباحث علمی از بالاترین درجه اعتبار برخوردار بوده و با دیده یقین به آن نگریسته شده است .

اما در پایان دهه نود و بویژه با ورود اینترنت به عربستان سعودی و توسعه ابزارهای ماهواره ای دیگر برای دریافت اخبار و اطلاعات و پیگیری موضوعات مهم نیازی به واسطه وجود نداشت. دنیای مجازی این فرصت را برای آنان فراهم آورده بود تا با یکدیگر و درباره همدیگر به تبادل نظر بپردازند. مقالات و یادداشت هایی که با اسامی مستعار در اتاق های گفتگو و تبادل نظر ثبت می شدند جنجالی به راه انداختند و فضایی را برای طرح مباحث دلخواه و مورد علاقه ایجاد کردند که تا به امروز نیز این روند ادامه دارد.

در این میان حوادث ۱۱ سپتامبر بار دیگر نگاه ها را به سوی عربستانی ها معطوف ساخت و آنان را در کانون توجه ها قرار داد. محققان غربی راهی عربستان شدند تا دوباره از نزدیک این جامعه را مورد بررسی قرار داده و ابهامات و گمانه زنی های جدیدی را پیرامون آن مطرح سازند. تألیفات و نوشته های پژوهشگران غربی درخصوص عربستان، پس از یازده سپتامبر با استقبال گسترده ای روبرو گردید و در ابعاد وسیعی انتشار یافت.

در پی این جریانات نوعی نگاه انتقادی به خود و بازنگری درونی برای کشف علل و ریشه حوادث پیش آمده بوجود آمد و اپیدمی اتاق های مجازی تبادل نظر به مطبوعات هم سرایت یافت تا آن ها نیز به دور از واهمه و با ادبیاتی جدید به تحلیل حوادث و جریانات جامعه بپردازند.

متأثر از چنین فضایی و با توجه به حجم بالای تألیفات مثبت و گاه سلبی غربی ها و گسترش اینترنت و ماهواره، مردم عربستان بجای پرداختن به مناقشات درونی بیهوده، به تحقیق و نوشتن درباره خود مشغول شدند. تلاش های دامنه دار و حرکت فرهنگی پرشوری در سایه این اشتیاق شدید آغاز و مباحث و پرسمان های متعددی نیز مطرح شد.

اما پایان ماجرا چگونه رقم خورد؟!

موجی ناهمگون که از اشتیاق بی حد و حصر به دل زدگی و روزمرگی انجامید. صحبت از عربستان فراگیر و همه جایی شده بود. آثار و مؤلفات نویسندگان پهنه این سرزمین را درمی نوردید و تلاش می کرد تا سال های غیبت خود را اگرچه گاه بی ثمر اما به هر طریق جبران کند. عنوان پرطمطراق و آهنگین عربستان سعودی، گرچه گاه پوچ و توخالی اما یکه تاز میدان گردید.

در نمایشگاه های کتاب موج فزاینده توجه به جایگاه عربستان سعودی نمی تواند از دید مراجعان و بازدیدکنندگان پنهان بماند. (کافی است تا نام عربستان را برای کتابی برگزینید تا این عنوان دهان به دهان بچرخد) تا جایی که دیگر این روند از حالت فرهنگی به حالتی تجاری بدل شده و نگاه ها تنها به دنبال جیب خوانندگان سعودی است. دغدغه ای برای ارائه یک اثر ارزشمند وجود ندارد و کار به جایی رسیده است که هر کلامی به عنوان کتاب چاپ می شود و با حضور دیگران مراسم رونمایی برای آن برپا می شود.

دشواری و پیچیدگی موقعیت عربستان و کمبود منابع و در برخی موارد اعتماد به منابع شفاهی نشان از ضعف و نقصان بسیاری از تحلیل ها دارد که در برخی موارد حتی اساس یک کار پژوهشی و علمی نیز در آن رعایت نشده است. اما پژوهش های علمی و آکادمیک دقیق و اصولی که با استفاده از منابع مکتوب مطرح شده، جایگاه خود را حفظ می کنند و به تألیفاتی زوال ناپذیر بدل خواهند شد. حتی در صورتی که این موج بلند به سمت تولیدات رسانه های جدیدی برود که با تابیدن خورشید و در طی زمان از صحنه روزگار محو می گردند.