طرفداران محمد مرسی پرچم آزادیخواهان سوریه را برافراشتند و درتظاهراتی ضد بشار اسد راهپیمایی کردند

بعد انسانی جنگ داخلی سوریه از همه ابعاد آن نگران کننده تر است و با گذشت زمان روز به روز بر گستره و ژرفای آن افزوده می شود، و با توجه به فضای پیش رو، چشم انداز روشنی برای حل آن به نظر نمی رسد. کشتار نزدیک به ۳۰ هزار سوری، آوارگی قریب ۵۰۰ هزار نفر در کشورهای اردن، لبنان و ترکیه و هزاران نفر در داخل سوریه، تخریب گسترده زیر ساختهای اقتصادی، بناهای مسکونی، تجاری، اداری، نظامی که طرفین درگیر در نابود کردن آن با یکدیگر مسابقه گذاشته اند، نابودی میراث فرهنگی و تمدنی این کشور نیز تبدیل به جزیی از کارنامه سیاه اطراف بحران سوریه شده است.

آتش سوزی بازارسرپوشیده حلب و نابودی این بنای قدیمی که در فهرست میراث فرهنگی یونسکو ثبت شده است؛ بازاری که بزرگترین بازار مسقف جهان نامیده شده است، با افسوس بسیار این میراث یگانه تاریخی و تمدنی در آتش درگیری ها سوخت و طی آن بین ۷۰۰ تا هزار مغازه در آتش نبردهای طرفین نابود شد، این واقعیت تلخ که در برابر چشمان جهان اتفاق افتاد نشان دهنده آن است که هر دو طرف، اعم از دولت و مخالفین، بی توجه به فرهنگ و تاریخ کشور،به هیچ چیز دیگر به جز حفظ و کسب قدرت به هر بهایی ولو تخریب سرمایه های ملی نمی اندیشند. ضمن اینکه کشورها ی حامی نیز گویا چشمشان به حاشیه هایی که بتدریج تبدیل به متن می شوند، بسته اند.

تغییر در مناسبات منطقه ای

از بعد داخلی قضیه سوریه و آثار آن بر کشور و مردم سوریه که بگذریم، تحولات سوریه آثار دیگری هم برجا گذاشته است که قابل توجهند. از جمله می توان به برخی تغییرات در مناسبات دوجانبه یا گروه بندیهای منطقه‌ای اشاره کرد. نمونه قابل اشاره، مناسبات ایران با سه بازیگر اصلی منطقه است.

ایران به عنوان متحد اصلی سوریه، در روابط خارجی خود نیز متاثر از این بحران واقع شده است. شاید بتوان تاثیر قضیه سوریه بر روابط خارجی ایران طی هیجده ماه اخیر را تاحدودی مشابه تاثیر قضایای فلسطین در عرصه سیاست خارجی ایران تلقی کرد. از موضعگیری‌های کشورهای غربی که همواره با ایران در برخی مباحث روابط خارجی جدل داشته اند، و قضایای سوریه این مناقشات را حادتر و جدیتر کرد، که بگذریم، موارد زیر را می توان به عنوان نشانه هایی از تاثیر قضایای سوریه بر مناسبات و تعاملات ایران با برخی بازیگران اصلی منطقه ای دانست:

مصر:n به نظر می رسد، اگر در گذشته بهانه برای عدم تجدید رابطه ایران و مصر، نام خیابانی در تهران بود، حال حمایت ایران از سوریه، بهانه عدم تمایل مصر برای از سرگیری رابطه شده است. یاسر علی، سخنگوی محمد مرسی روز سه‌شنبه ۲۸ شهریور اظهار داشت که محمد مرسی در دیدار با علی‌اکبر صالحی گفته است که حمایت ایران از سوریه مانع از ارتقاء روابط تهران و قاهره شده است.

رئیس جمهور مصر در این دیدار تاکید کرده که به عنوان رئیس جمهور مصر، نمی‌تواند افکار عمومی کشورش را که علیه دولت بشار است، نادیده بگیرد. دولتی که به گفته او «علیه مردمش زبانی تند و اعمال خشونت‌آمیز» به کار می‌بندد. محمد مرسی بارها بر حمایت از معترضان سوری تاکید کرده است. در آخرین اظهار نظر در ترکیه، مرسی وضعیت سوریه را «مصیبت این جهان و قرن» توصیف کرد و گفت:«آرام نخواهیم گرفت مگر اینکه خونریزی در سوریه متوقف شود و رهبری ستمکار این کشور از قدرت کنار رود. ما از مردم سوریه با همه خواسته‌هایش حمایت می‌کنیم.»

تردیدی نیست که نمی توان از آقای مرسی و جریان اخوان المسلمین مصر انتظار داشت که به خاطر حکومت بشار اسد به جریان اخوان المسلمین سوریه پشت کنند. ضمن اینکه بحث شیعی- سنی در تحلیلهای اخوان و رییس جمهور منتخب آن و حتی مردم عامی مصر جایگاه ویژه ای دارد. به همین دلیل جدای فشارهای منطقه ای و جهانی و نقش کمکهای مالی قطر و سعودی و کشورهای غربی، فعلا تجدید رابطه با یک دولت شیعی حامی حکومت علوی اسد در سوریه اولویتی برای آن‌ها ایجاد نمی کند.

محمد مرسی و جریان اخوان؛ اگرچه اعتقادات عمیق مذهبی دارند؛ اما بسیاری از دیدگاهها و تفکرات اخوان المسلمین، از جمله موضوع سوریه، با ایران نه فقط همخوانی ندارد، بلکه بعضا متعارض است.

ترکیه: طی ماههای اخیر، موضوع سوریه موجب اصلی ترین عامل اختلاف طرفین شده است. رویکرد ترکیه به بحران سوریه با ایران با توجه به چارچوب منافع ملی که دولت ترکیه برای خود تعریف می کند و روابط خارجی این کشور با ایران بکلی متفاوت است.

برغم روابط گسترده ایران و ترکیه در گذشته، این روابط فعلا بشدت تحت الشعاع رابطه با سوریه قرار گرفته است. با توجه به تفاوت دیدگاه دو کشور نسبت به تحولات کنونی در سوریه، به نظر می رسد اختلافات دو طرف رو به افزایش است. در جدیدترین موضعگیری، رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه در چهارمین کنگره حزب عدالت و توسعه حاکم بر ترکیه، ضمن غیر قابل فهم دانستن مواضع ایران در قبال سوریه، از روسیه، چین و ایران خواست در موضع خود در بحران سوریه تجدید نظر کنند. او اظهار داشت: “تاریخ از کسانی که از نظام ستم حمایت می کنند، نخواهد گذشت.”

اردوغان در بخشی از سخنانش قول داد که به حمایت خود از مخالفان دولت سوریه تا سرنگونی دولت بشار اسد ادامه دهد. ترکیه از ابتدای بحران سوریه نقش درجه اول در سازماندهی، پشتیبانی و کمک به معارضین رژیم اسد را ایفا کرده است و طبیعی است که از همان ابتدا با سیاستهای ایران به عنوان حامی اسد، در تقابل جدی قرار بگیرد.

فلسطین(حماس): تحولات اخیر سوریه موجب شده ایران میان دو محور اصلی سیاست خارجی اش یعنی حمایت از فلسطین و حفظ روابط استراتژیک با سوریه دچار مشکل شود. این مشکل از جنبه ای دیگر برای حماس نیز حادث شده است. جنبش فلسطینی حماس به عنوان شاخه فلسطینی اخوان المسلمین پس از تحولات سوریه دچار تناقض جدی در مواضع سیاسی خود شده است.

از یکسو با توجه به اینکه شاخه ای از اخوان المسلمین است، نمی تواند سیاستهایش با سیاستهای کلی اخوان مغایرت داشته باشد، بخصوص باتوجه به مخالفت اخوان سوریه با رژیم اسد، خواه ناخواه حماس ناگزیرست همسو با حرکت کلی اخوان عمل کند. از سوی دیگر سوریه به عنوان مامن حماس در طی سالهای سخت مبارزه و مقاومت این سازمان ودر شرایطی که سایر کشورهای عربی حاضر به دادن محلی برای فعالیت حماس نبودند، سوریه این امکان را برای فعالیت اعضای حماس فراهم کرد ودر جریان جنگ غزه نیز به حماس کمک نمود.

به نظر می رسد اعلام موضع حماس در حمایت از مخالفین سوری، برای سوریه و ایران بسیار گران آمده است و با تکرار این مواضع از سوی حماس، محور مقاومت شامل ایران، حزب الله، سوریه و حماس در خطر تضعیف جدی قرار گرفته است. خروج مشعل از سوریه و موضعگیریهای بعدی وی و سایر شخصیت های حماس در رابطه با سوریه به تدریج به سرد شدن روابط حماس با ایران منجر شد.

در واکنش به تحولات کشورهای عربی، بویژه سوریه، خالد مشعل، رییس دفتر سیاسی حماس گفت:” این بهاری است که متعلق به اعراب است و کسی از خارج آن را به اعراب تفویض نکرده است و ما همواره در کنار آزادی خواهی، استقلال و عدالت خواهی مردم منطقه خواهیم بود. از روندی که از تونس و مصر شروع شد و سپس به لیبی و سوریه رسیده است، حمایت می کنیم. ما تا آزادی مردم سوریه به حمایتهای خود از انقلاب این کشور و مبارزات مردم آن ادامه داده و برای توقف خونریزیها هر آنچه در توان داریم، انجام خواهیم داد.”

موسی ابو مرزوق، نایب رئیس دفتر سیاسی جنبش مقاومت اسلامی حماس هم در گفت‌وگو با روزنامه “مصری الیوم” اعتراف کرد که روابط حماس با ایران تحت تاثیر تحولات سوریه قرار گرفته و سردی بر روابط دو طرف حاکم شده است. وی گفت: نمی‌توانم نگویم که روابط ما با ایران تحت تاثیر مواضع ما با سوریه قرار نگرفته است. اما همچنان اصرار داریم که روابط ما با ایران گسترش یابد و بیش از پیش تقویت شود. ما جدا خواستار تقویت روابط با ایران هستیم.

وی درباره مواضع جنبش حماس در قبال تظاهرات اعتراضی در سوریه نیز گفت: ما یک جنبش مردمی هستیم و حرکت ملت سوریه را بسیار روشن بدون وجود هر گونه مانعی درک می‌کنیم. وقتی که مواضعمان را در قبال تحرکات این کشور بیان کردیم گفتیم که ما با مطالبات مردم سوریه همراه هستیم، اما نمی‌توانیم منکر شویم که این نظام به ما چیزهای بسیاری داده و همه گونه حمایتی را از ما به عمل آورده است و ما باید در تعامل با آن با وفا باشیم، برای همین گفتیم که تلاش می‌کنیم که مواضع متوازنی اتخاذ کنیم.

آخرین اظهار نظر خالد مشعل در کنگره حزب عدالت و توسعه ترکیه مبنی بر اینکه «رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه نه تنها رهبر ترکیه بلکه رهبر جهان اسلام است،» بسیار قابل تامل و پرکنایه برای رهبری ایران بود. این اظهار نظر بمنزله بندبازی محاسبه شده حماس در شرایط حساس فعلی منطقه بحساب آمد.

حال با توجه به اظهارات اخیر مشعل، فعالیتهای زایدالوصف مرسی برای بازگرداندن نقش منطقه ای مصر، و موضعگیریهای اردوغان، به نظر می رسد قضایای سوریه مجالی فراهم آورده تا مصر و ترکیه برای ایفای نقش رهبری در جهان اسلام تلاش مضاعف کنند. موضوعی که برای رهبری ایران می تواند آغاز یک فرایند چالشی باشد.