در منطقه شمال غربی استان گیلان و بخش کوچکی از غرب استان اردبیل و جنوب جمهوری آذربایجان کشور ایران قومی قدیمی زندگی می کنند که در طول قرن ها، قومی صلح طلب بوده اند و امروز نیز علی رغم تنوع مذهبی در صلحی مثال زدنی زندگی می کنند. تالش، اگر چه در مرزهای جغرافیایی، نام یک شهر در غرب گیلان است، اما قوم تالش و تالشی‌ها ورای این مرزها با پیشینه ای دراز نه در یک شهر، بلکه در منطقه‌‌ای از ایران و همچنین بخش جنوبی جمهوری آذربایجان زندگی می کنند.

کادوسیان، ایرانیانِ پیش از آریایی ها‌

قوم تالش، قدمتی به اندازه تاریخ ایران زمین دارد. در جلد چهاردهم ‌دایره‌المعارف بزرگ اسلامی آمده که پژوهشگران تالش را با قوم «کادوس» یکی می دانند. در تاریخ ایران باستان نوشته حسن پیرنیا ذکر شده که تالشان یا همان کادوسان پیش از ورود آریایی ها به سرزمین ایران، در این منطقه زندگی می کردند.

در متون پیش از اسلام، کلمه «تالش» موجود نیست، ‌اما به عقیده پژوهشگران تالش همان قوم کادوسیان است که در منابع روم باستان به آن اشاره شده است. در متون قرن های ابتدای اسلام قوم تالش،‌ طیلسان نامیده می شد و از قرن هفتم هجری بود که واژه تالش به جای این کلمات رواج یافت.

همچنین گفته شده که «تالشان» از جمله قبایلی بودند که در تشکیل دولت ماد مشارکت داشتند. آن‌ها تا زمان حکومت شاهپور اول درسلسله هخامنشیان همچنان مستقل بودند. تالشان در زمان ساسانیان و اشکانیان دوران آرامی را گذراندند، اما همچنان از اقوام موثر در تاریخ ایران بودند، پس ازآن کم ‌کم قوم گیل و دیلم تالش ها را تحت تاثیر قرار داد.

تالش در زمان خلیفه دوم، دو بار به دست عقوبته ابن ابی معیط و برائین عازم فتح شد، اما اسلام به طور کامل از قرن سوم هجری قمری و با ورود علویان در تالش فراگیر شد.

تا زمان ایلخانان مغول، خبر دیگری از قوم تالش در حوادث تاریخ ایران نیست، اما در دوره مغول آن ها سرکوب شدند. اگر در دوره تیموریان رابطه مسالمت‌آمیزی با حکومت داشتند.

در دوره صفویه تالش ها نقش قابل توجهی در تاریخ سازی ایفا می کردند. ولادیمیر فدوروویچ مینورسکی، نویسنده کتاب «سازمان اداری حکومت صفوی» امرای ولایت تالش را یکی از دو گروه حامی شیخ صدرالدین معرفی کرده است. در همین راستا پژوهش ها نشان می دهد که زبان شیخ صفی تالشی بود‌ و سال ها در هیله کران تالش زندگی کرد و در مکتب شیخ زاهد تالشی تربیت شد و همسر وی تالشی زبان بود. البته همه شاهان صفوی با قوم تالش روابط مسالمت آمیزی نداشتند، به همین دلیل وقتی سلسله افشاریه حکومت را در دست گرفت، تالش ها با آن ها همراهی کردند، اگرچه در نهایت به دلیل بی عدالتی های گسترده، علیه نادرشاه شوریدند.

دوران قاجار را می توان سیاه ترین برگ تاریخ قوم تالش دانست. در زمان فتحعلی شاه قاجار و در جریان عهدنامه ترکمنچای، بخشی از جغرافیای قوم تالش از ایران جدا و به خاک روسیه اضافه شد.

از رودخانه سفیدرود تا رود کورا

گستردگی سرزمینی قوم تالش را به طور دقیق نمی توان مشخص کرد. در سفری که برای تهیه این گزارش به مناطق تالش نشین داشتیم، در هم تنیدگی قوم تالش با قوم های دیگر از جمله قوم گیل و ترک ها مشهود بود. از طرفی مهاجرت تالش ها باعث شده که دست کم هشت منطقه در شرق گیلان با نام تالش محله به وجود آیند، اما درباره سرزمین اختصاصی قوم تالش می توان گفت که از آبریز شرقی رودخانه‌ سفیدرود در رودبار گیلان آغاز می شود و با در برگرفتن کل البرز شمالی تا رودخانه کورا جمهوری آذربایجان ادامه دارد. با این حال رشته کوه‌های تالش بخش اصلی سرزمین قومی تالش را تشکیل می دهد.

سرزمین تالش به سه بخش تقسیم بندی شده است. حوزه شمالی شامل شهرستان های آستارا (آذربایجان) لنکران، لریک، ماساللی، بیله سوار، یاردملی و جلیل‌آباد. آستارا (ایران)، تالش، ماسال و رضوانشهر حوزه میانی هستند و حوزه جنوبی شامل فومن و شفت می شود. بخش هایی از منطقه قومی تالش هم در شهرستان های نمین، رودبار، بندرانزلی و صومعه سرا قرارگرفته است. علی عبدلی، محقق در کتابی که درباره تالشان نوشته، تاکید کرده است که در محدوده ده هزار کیلومترمربع سرزمین قومی تالش، حدود یک میلیون و صد هزار نفر زندگی می کنند که عده‌ تالش زبان شمالی ۷۰۰ هزار نفر، و تعداد تالش زبانان جنوبی ۴۰۰ هزار نفر است.

تالشستان شمالی و سودای خودمختاری

«در اوضاع بحرانی کنونی که به علت نبود حکومت و گسترش هرج و مرج در کشور به وجود آمده است، واحد نظامی “n ” در مقابل مردم مسئولیت خود را درک کرده و تامین امنیت مردم در شهرستان‌های آستارا، لنکران، لریک، یاردملی، ماساللی، جلیل آباد و بیله سوار را بر عهده گرفته است و در این منطقه جمهوری خودمختار تالش-مغان را اعلام می کند.» این متن اطلاعیه ای بود که ۲۱ ژوئن ۱۹۹۳ فرماندهی واحد نظامی ۱۷ خطاب به اهالی لنکران منتشر کرد.

جمهوری خودمختار تالش-مغان تنها دو ماه در تاریخ ماندگار شد. به فاصله دو ماه در جمهوری خودمختار تالش-مغان ابتدا انتخابات مجلس در این منطقه برگزار شد، اما در حالی که مجلس زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری را مشخص کرده بود، پس از یک هفته با هجوم گسترده نیروهای دولتی این جمهوری منحل شد.

اگرچه حوادث رخ داده در شهر گنجه در اوایل ژوئن ۱۹۹۳ نقطه آغاز شورش تالش ها علیه جمهوری آذربایجان محسوب می‌شود، اما ریشه این حرکت سیاسی به چهار سال قبل از آن، ‌زمان تاسیس حزب رستاخیز تالش به رهبری هلال محمد اف برمی گشت.

بخش شمالی تالش که حدود ۱۵۰ سال پیش در پی انعقاد عهدنامه ترکمنچای از ایران جدا شد، نواحی ارشق،‌ چای ایچی، لنکران نیمه شمالی آستارا،‌ زووند،‌ الوف،‌ دریغ،‌ دشت وند،‌ موغان شرقی و اجارود را شامل‌ می شود. تالش‌ شمالی هم وسیع تر از سرزمینی قومی تالش در ایران است و هم جمعیت بیشتری دارد. در دوران استالین تعدادی از تالش های شمالی به قزاقستان تبعید شدند. گفته می شود تا ۱۵۰ هزار نفر در شهرهای جانبون، آرس و چمکند کشور قزاقستان سکونت دارند. استفاده از نام قوم تالش از سال ۱۹۳۸ در جمهوری آذربایجان کنونی که قبلا یکی از جمهوری‌های شوروی محسوب می‌شد، ممنوع بود.

سنی و شیعه؛ صلح جویان تالش

یکی از ویژگی های کم نظیر به فرد مردم تالش، زندگی کاملا مسالمت آمیز دو گروه مذهبی آن در کنار یکدیگر است.

عده‌ زیادی از مردم تالش سنی مذهب هستند و بخش تالش مرکزی و آن قسمت از تالش شمالی که در ایران ساکن هستند، بعد از کردها، بلوچ ها، ترکمن ها و عرب های خوزستان، یکی از یکپارچه ترین اقلیت های سنی مذهب در ایران هستند.

سنی های تالش غالبا شافعی هستند. آن دسته از مردم تالش که تا زمان صفویه حنبلی بودند در دوران صفویه تغییر مذهب داده و شیعه شدند. مردم تالش جنوبی یعنی ساکنان فومن و شفت، گسگر، ماسال و شاندرمن شیعه دوازده امامی هستند. مردم تالش شمالی در خاک جمهوری آذربایجان همه از قرن هجده میلادی شیعه شدند.

تنوع مذهبی در منطقه‌ی تالش نه تنها باعث بروز اختلافات نشده است، بلکه به گفته برخی ساکنان تعمیق روابط خانوادگی را به همراه داشته است. نادر یکی از کسبه شهر تالش در این باره به شرق پارسی می گوید: «الان در خانواده های تالش زبان می بینید که داماد یک خانواده سنی،‌ شیعه است یا مثلا عروس خانواده ای سنی مذهب از خانواده ای شیعه است. حتی گاهی زن خانواده سنی است و شوهرش شیعه.»

از او می پرسم در این مورد آخری آیا به چشم دیده یا صرفا شنیده است،‌ که می‌گوید: «نه، می‌خواهم بگویم من خودم شیعه هستم اما زنم سنی است. دخترم شیعه است، اما پسرم سنی.»

از او درباره ایام سوگواری امامان شیعه و واکنش سنی ها می‌پرسم؛ با انگشت اشاره گنبد سبز مسجدی را نشانم می دهد و می گوید: «این مسجد اهل سنت است، در ایام تاسوعا و عاشورا اکثر تالش های سنی مذهب در اینجا جمع می شوند و برای امام حسین (امام سوم شیعیان) سوگواری می کنند.»

نادر گفت:‌ «اصلا در تالش موضوع مذهب و اختلاف مذهبی در زندگی مردم از اولویت بالایی برخوردار نیست.»

شاید این گفته نادر دلیل زندگی مسالمت جویانه قوم تالش در کنار یکدیگر باشد. اگرچه تعداد اهل سنت در این منطقه بالا است، اما خبری از افراد تندرو در آن نیست.

فرهنگ و پیشه مردم تالش

زبان تالشان، تالشی نام دارد که از زبان های موسوم به هند و اروپایی است. این زبان به فارسی، تاتی، کردی، گیلکی و تاجیکی نزدیک است. زبان تالشی خط و سابقه ادبی مکتوب ندارد.

یکی از ویژگی های مردم تالش جنوبی این است که به فاصله چند کیلومتر جغرافیایی، زبان آن ها باهم تفاوت دارد. برای مثال در سفر ما به تالش،‌ زبانی که از مردم خلیف آباد، تالش و جوکندان شنیدیم با هم تفاوت محسوسی داشت، حال آنکه فاصله جغرافیایی این سه نقطه حدود ۲۰ کیلومتر است. در ییلاقات تالش، همه مردم به زبان تالشی سخن می‌گویند، اما در مناطق شهری، زبان های ترکی و گیلکی نیز رواج دارند.

پیشه مردمان تالش به فراخور منطقه ای که در آن زندگی می کنند متفاوت است. کوه نشین ها و جلگه نشین ها هر کدام از کارهای متفاوتی امرار معاش می کنند. کوه نشین غالبا دامدار هستند، اگر چه در نتیجه سیاست های خروج دام از جنگل، این پیشه مثل قبل رونق ندارد و همین مساله باعث مهاجرت کوه نشینان به مناطق شهری و جلگه ای شده است؛ مهاجرتی که فرهنگ کوه نشینی را که بخش تفکیک ناپذیری از هویت قوم تالشی است، در معرض خطر قرار داده است.

در مناطق جلگه ای، مردم بیشتر به کشت برنج، زنبورداری و باغداری مشغول هستند. بعضی از مردم مناطق جلگه ای نیز به طور محدود دامداری می کنند. پنیر این منطقه به خاطر چربی بالایش معروف است. عسل و گردو از دیگر محصولات منطقه تالش هستند.

زنان تالش لباس خاصی دارند که به مرور زمان جای خودش را به پوشش های مردم شهری داده، هرچند در مناطق ییلاقی و کوهستانی زنان همچنان لباس محلی به تن می کنند. در شهرهای تالش نشین‌ می‌توان معدود افرادی را یافت که با افتخار لباس محلی به تن می کنند. مثل پری که او را شهر تالش ملاقات می کنیم. پری اکرمی به شرق پارسی می گوید بچه هایش با نوع پوشش او مخالف هستند، اما او دوست دارد این گونه لباس بپوشد. با این حال حفظ لباس سنتی باعث نشده او از تغییرات فرهنگی و اجتماعی عقب بماند. چنان که پیش از اینکه ما به سویش دست دراز کنیم او برای دست دادن پیشقدم شد. پری با وجود اینکه لباس محلی می پوشد، نه دامداری می کنند، نه شالیکاری و نه زنبورداری. او با مستمری‌ شوهر مرحومش روزگار می گذراند.

بازارهای محلی نیز یکی از شاخصه های هویتی مردم تالش است. در طول هفته در هر منطقه یک روز بازار است. مثلا در ماسال شنبه ها بازار است. در روزهای دیگر هم بازار برقرار است، اما در یک روز خاص بازار چند برابر بزرگتر می شود. در گشت و اسالم یکشنبه بازار، در شفت دوشنبه بازار، در پره سر و فومن سه شنبه بازار، در رضوانشهر چهارشنبه بازار و در شاندرمن و هشتپر پنج شنبه بازار است.

در مسیر برگشت از تالش به بازار محلی پره سر از توابع رضوانشهر سر می زنیم. گردو، زیتون، پنیر، عسل، ماهی، ماهی دودی و البته میوه های متنوع در این بازار پیدا می شود.

حاج رسول و همسرش ملکه به بازار آمده اند تا شیر، پنیر و ماستشان را در بازار بفروشند. حاج رسول به شرق پارسی می گوید که از راه دامداری امرار معاش می کند، اما تعداد دام هایش بسیار محدود است و او گاهی مجبور می‌شود از محلی‌ها جنس بخرد و برای فروش به بازار بیاورد. خانم ملکه درباره پوشش خود به شرق پارسی می گوید: «این لباس پدر بابایی‌ ما است، چه اشکالی دارد؟» حتما اشکالی ندارد، خیلی هم خوب است.

در مناطق تالش نشین، جاذبه های توریستی فراوانی وجود دارد که مهمترین آن شهرک تاریخی ماسوله است. دژ قلعه رودخان، ‌دژ لیسار و مناطق باستانی مریان و آق اولر از دیگر نقاط دیدنی مناطق تالش نشین است.

طبیعت سرسبز و دست نخورده تالش در نیمه‌ غربی و ساحل دریای خزر در نیمه شرقی، جاذبه های توریستی بالقوه‌ای است که البته کمتر از آن بهره گرفته شده است.

از مشاهیر تالش می توان به مجید مجیدی، کارگردان پرآوازه اشاره کرد. او در خانواده ای تالش به دنیا آمده و از خاندان مجیدی های ویزنه است. کامیار عابدی، محقق ادبی، انوش نصر، بازیگر تئاتر و سینما، دکتر هوشنگ امیر احمدی، سیاستمدار، دکتر علی رفیعی، ایرانشناس و فردین معصومی کشتی گیر قهرمان جهان ازچهره های مشهور قوم تالش هستند. هرچند تاریخ تالش مثل همه اقوام دیگر ایران، شاهد قهرمانان و مشاهیر زیادی بوده که می توان در مجال دیگری به آن پرداخت.