بحران و تنش آبی در ایران

در سال های اخیر، هرازگاهی اخبار مربوط به خشک شدن رودخانه ها، تالاب ها ازجمله هامون و بختگان، و دریاچه ارومیه در رسانه های ایران انعکاس یافته است و اعتراضات و درگیری هایی نیز در رابطه با این وضعیت در نقاط مختلف کشور رخ داده است.

این وضعیت که ناشی از بی توجهی و سهل انگاری دولت محمود احمدی نژاد رییس جمهور سابق ایران در “مدیریت منابع آب” کشور بود به تدریج مشکل کم آبی را متوجه آب مصرفی شهروندان کرده است به طوری که برپایه گزارش اخیر وزارت نیرو بیشتر شهرهای ایران در معرض مشکل کم آبی قرار گرفته اند و اخیراً حتی زمزمه هایی از جیره بندی آب در برخی شهرها به گوش می رسد.

حمید چیت چیان وزیر نیرو در دولت حسن روحانی، بهمن ماه پارسال با بیان اینکه اکنون کشور ایران روز به روز به سمت بحران آبی حرکت می کند، گفته بود: «اگر کشوری ٢٠ تا ۴٠ درصد از منابع آب تجدیدشونده خود را استفاده کند، در دامنه مطمئن قرار دارد. حداکثر میزان مجاز برای استفاده از منابع آب تجدیدشونده ۶٠ درصد است اما اکنون از ١٢٠ میلیارد مترمکعب، ٩۶ میلیارد مترمکعب مصرف می شود یعنی به جای ۶٠ درصد ٨٠ درصد استفاده می شود که این فشار زیاد به منابع طبیعی وارد می کند و موجب خشکی تالاب هایی مانند هامون، بختگان و دریاچه ارومیه شده است…»

وی همچنین گفته بود که «کشور ما نیز به دلیل قرار گرفتن در منطقه خشک و نیمه‌ خشک جهان و با ادامه روند موجود در استفاده از آب، بحران آب را با شدت بیشتری تجربه خواهد کرد به طوری‌ که در حال حاضر نیز با حدود ٩ میلیارد مترمکعب اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی (منتهی به سال ١٣٩١)، افت حدود ٢٠ متری سطح آبخوان‌های کشور، کاهش بارش، افزایش بی‌سابقه مصارف به ویژه در بخش کشاورزی و کاهش ۴۶ درصدی در رواناب‌های سطحی و با حدود ١۷٠٠ مترمکعب سرانه آب تجدیدپذیر در معرض تنش آبی قرار داریم.»

در قرن حاضر و در سال های پیش رو مشکلات مربوط به استحصال، تنظیم، ذخیره سازی، انتقال و توزیع آب، کشورهایی را که دچار کمبود آب و افزایش نرخ رشد جمعیت هستند، با چالش های جدی روبه رو کرده و خواهد کرد. از آنجا که منطقه خاورمیانه از مشکلات مورد اشاره به شدت رنج می برد، احتمالا در قبال مسئله آب با بحران بیشتری مواجه خواهد شد، به گونه ای که برخی تحلیگران درباره بروز “جنگ آب” در منطقه در آینده هشدار می دهند.

در ایران نیز افزایش تقاضا برای آب و خدمات وابسته به آن، تنزل کیفیت منابع آب سطحی و زیر زمینی، تخریب محیط زیست ناشی از شهر نشینی و صنعتی شدن و تغییر کاربری اراضی، منابع آب موجود را در تنگنا و فشار فزاینده ای قرار داده و مدیریت آنرا با مشکلات پیچیده ای رو به رو ساخته است.

در این شرایط، ایجاد تعادل پایدار و موزون بین عرضه و تقاضا به معضلی اساسی در مسیر توسعه و آبادانی کشور تبدیل شده است. به منظور برنامه ریزی صحیح جهت استفاده منطقی و پایدار از منابع و اعمال مدیریت یکپارچه، لازم است که پاسخ روشنی به این پرسش محوری ارائه شود که چه میزان آب (از جنبه کمی و کیفی)، از چه منابعی، در چه زمانی و به چه طریقی قابل استحصال است؟

روشن است که واکنش مناسب به بحران و تنش آبی در ایران، مدیریت منابع آب در سایه برنامه ای جامع و آمایش سرزمین با توجه به پراکندگی جمعیت و امکانات طبیعی کشور را می طلبد، و این نیاز به بازشناسی شرایط آبی کشور و میزان مصارف جاری و سرمایه گذاری مناسب برای حفاظت و تجدید منابع آب کشور دارد.

آمار و اطلاعات دراز مدت ۳٠ ساله شبکه سنجش منابع آب ایران نشان می دهد که متوسط ریزش های جوی به میزان متوسط ٢۵٠ میلی متر در پهنه جغرافیایی است که حدود ۳٠ درصد آن به صورت برف و بقیه به صورت باران، ریزش می کند.

با توجه به وسعت ایران، میانگین سالانه ریزش های جوی، ۴١٢ میلیارد متر مکعب است که از این میزان حدود ٢٠۵ میلیارد متر مکعب به صورت نفوذ و رطوبت خاک و ١١۵ میلیارد متر مکعب به صورت تبخیر (پس از بارش باران) از دسترس خارج می شود و ۹٢ میلیارد متر مکعب به صورت روان آب سطحی جاری می شود.

از ۴١٢ میلیارد متر مکعب ریزش های جوی، حدود ٢۶ میلیارد متر مکعب به طور مستقیم صرف تغذیه آبخوان های زیر زمینی می شود. علاوه براین، حدود ١٢ میلیارد متر مکعب دیگر نیز از جریان های زیر سطحی وارد آبخوانهای زیر زمینی می شود که با احتساب این رقم، میزان کل آب تجدید شونده، سالانه حدود ١۳٠ میلیارد متر مکعب ( ۳١٫ درصد ریزش های جوی) است.

علاوه بر جریان های ناشی از ریزش های جوی، حدود ١٢ میلیارد متر مکعب جریان سطحی از مرزها به کشور وارد می شود که منابع آب های قابل استحصال را می توان مجموعا حدود١۴٢ میلیارد متر مکعب در نظر گرفت. علاوه براینها ۲ و نیم میلیون متر مکعب آب از شیرین سازی آب دریا به دست می آید.

بر پایه آمار، کل آب مورد استفاده در ایران حدود ۹۸ میلیارد متر مکعب در سال است، که بیش از ۹۲ درصد آن در بخش کشاورزی، ۱ و نیم درصد در بخش صنعت، و ۶ درصد در شهرها مورد استفاده قرار می گیرد. برپایه گزارش سازمان خوار وبار جهانی (فائو) سالانه حدود ۸۹ میلیارد متر مکعب آب در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد، که معادل ۹٢٫۵ درصد از کل آب مورد استفاده کشور است.

این درحالی است که بر اساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، حدود ۹٠ درصد از کل آبیاری کشور با روش آبیاری سطحی صورت می گیرد که بیشترین اتلاف آب را دارد و آبیاری تحت فشار (مشتمل بر آبیاری بارانی و آبیاری قطره ای) جمعا حدود ١٠ درصد از کل آبیاری را تشکیل می دهد که خود از قدیمی بودن نحوه بهره برداری از آب و هرز روی این منبع کمیاب در کشور حکایت دارد.

با توجه به آنچه آمد، جمع منابع آب های قابل استحصال ایران را می توان مجموعا حدود١۴٢ میلیارد متر مکعب در نظر گرفت، و این درحالی است که جمعیت کشور به رغم ثابت بودن این منابع طی سال های پس از انقلاب بیش از دو برابر شده است، و به رغم کاهش نرخ رشد جمعیت در سال های اخیر به حدود ۱ و سه دهم درصد، باز هرساله ١ میلیون نفر به جمعیت ایران افزوده می شود، و طبعا نیاز جمعیت به کالاهای کشاورزی و مواد غذایی از یکسو، و توسعه صنعتی کشور برای پاسخگویی به نیاز اشتغال و رشد اقتصادی از سوی دیگر، ضرورت توجه تام و تمام به “مدیریت منابع آب” کشور را در کانون برنامه کاری دولت قرار می دهد و دراین باره حاکمیت باید بسترسازی های حقوقی و نهادی را برای سرمایه گذاری در بخش آب، به ویژه توسط بخش خصوصی داخلی و سرمایه گذاری خارجی، برای بهره برداری بهینه و ساماندهی تجدید منابع آبی کشور فراهم آورد.

آنچه از بررسی اخبار جاری برمی آید این است که زیست بوم و محیط زیست ایران زمین به علت استفاده نادرست و غیرکارشناسی و مسرفانه از منابع آب به خطر افتاده است، و نیاز به بازنگری جامع و علمی برای رهایی از «بحران و تنش آبی در ایران» به لحاظ آمایش سرزمین و اقتصادی دارد.

در مجموع باید گفت که برنامه ریزی برای “مدیریت منابع آب” به یکی از مهم ترین مسائل روز در ایران تبدیل شده و به نظر می رسد باید یکی از اولویت های کاری دولت روحانی برای سامان بخشی به این موضوع باشد. اینکه چقدر “دولت تدبیر و امید” بتواند دراین باره اقدام کند و کشور را از وضعیت «بحران و تنش آبی» بیرون آورد و امکان بهره برداری بهینه از منابع آبی را در اقتصاد ایران فراهم کند، بستگی کاملی به مجموعه سیاست ها و برنامه این دولت در عرصه داخلی و خارجی دارد.