سفر حسن روحانى به ترکیه، دومین سفر رسمى یک رییس جمهور ایرانی به این کشور بعد از انقلاب ۱۳۵۷بود. پیش از این، اکبر هاشمى رفسنجانى سال ١٩٩۶ یعنى ١٨ سال قبل به دعوت “سلیمان دمیرل” رییس‌جمهور وقت ترکیه و به عنوان رییس جمهور ایران به ترکیه سفر کرده بود.

سفر دو روزه روحانى به آنکارا که به دعوت عبدالله گل رییس جمهورى ترکیه روزهاى دوشنبه و سه شنبه گذشته صورت گرفت، از چند جهت قابل اهمیت است.

اختلافات تهران- آنکارا در سوریه

بحران سوریه کانون اختلافات ایران و ترکیه است. در بعد سیاسى و بعد از تحولات سال هاى اخیر در منطقه، تحت نام بهار عربى، روابط ایران و ترکیه نیز دچار تغییر و تحول شد. این دو کشور به خصوص در مورد سوریه دو موضع گیرى کاملا متفاوت داشتند. طى بیش از سه سال، ایران از حکومت سوریه و بشار اسد حمایت کرده و ترکیه از مخالفان حکومت سوریه.

ترکیه مهمترین پایگاه ائتلاف مخالفان سوریه بوده و هست. در حالی که ترکیه از نظر نظامی معبر اصلی لجستیک و پشتیبانی نیروهای مخالف اسد بوده است، ایران دست کم مشاوره نظامی به ارتش سوریه داده و از دخالت نظامی حزب الله لبنان در جنگ سوریه حمایت کرده و به ادعای مخالفان اسد نیروهای ایرانی نیز به نفع اسد وارد عمل شده اند. البته ایران این موضوع را تکذیب کرده و می کند. ایران همچنینن انتخابات اخیر سوریه را قانونى دانسته و پیروزى بشار اسد در انتخابات ریاست جمهورى هفته گذشته را به وى تبریک گفت در حالیکه دولت ترکیه این انتخابات را نا مشروع دانسته و بر موضع خود بر کناره گیرى بشار اسد از قدرت پافشارى مى کند.

اما، اگر نگاه خوشبینانه اى به این مسئله داشته باشیم به نظر مى رسد هر دو کشور به مرور دست از موضع گیرى هاى تند گذشته خود برداشته و در آینده، سیاست هاى خود در قبال بحران سوریه را تعدیل کنند. چون این مسئله در سایر حوزه هاى روابط دو کشور هم اثر سو داشته است.

نگرانی مشترک از گسترش تروریسم وافراطی گری

نگرانى از شیوع افراطى گرى، خشونت و تروریسم در منطقه، مواضع دو کشور را در این حوزه اندکی به هم نزدیک کرده است. ترکیه با وجود آنکه به حمایت از جبهه النصره در سوریه متهم است، اما از گسترش ناامنی و بی ثباتی به درون خاک خود نگران بوده و هست و به طور سنتی نیز مبارزات چریک های کرد عضو گروه “پ ک ک” را از زاویه تروریسم می نگرد. جمهوری اسلامی ایران نیز که خود را قربانی تروریسم می داند، نگرانی های مشابه ای در مورد تهدید امنیت ملی خود از سوی افراط گراهای اسلامی و نیز گروه هایی مانند پژاک و جیش العدل دارد. به همین دلیل روحانى در سفر به ترکیه از مبارزه با تروریسم به عنوان یک وظیفه براى همه کشورها نام برد و آن را یک ضرورت براى امنیت، توسعه و ثبات منطقه دانست. روحانی با اشاره به گسترش خشونت گفت که این پدیده ایجاب می‌کند که جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه در چارچوب قطعنامه سازمان ملل “مقابله جهانی با خشونت و افراط گری”، با مشارکت یکدیگر و جلب نظر تمامی کشورهای منطقه در مبارزه با این پدیده شوم که تخریب حال و آینده تمامی کشورهای منطقه را نشانه رفته است، تلاش کنند.

ایران و ترکیه در عراق نیز حوزه هایی از همکاری و رقابت دارند. در حالی که هر دو کشور نوعی از همکاری رسمی و غیر رسمی را در مقابله با “پ ک ک” و پژاک دارند، در مورد همکاری سیاسی با دولت نوری المالکی اختلاف دارند. ایران حامی نوری المالکی است و ترکیه به منتقدان و مخالفان سنی نخست وزیر شیعه عراق نزدیک است. اگر چه ترکیه امید دارد از طریق ایران راه حلى براى اختلافاتش با دولت نوری المالکی بیابد. روابط ترکیه و عراق به دلیل اقدام آنکارا در واردات نفت از اقلیم کردستان دچار تنش شده است و ترکیه امیدوار است ایران از روابط خوب خود با دولت عراق براى حل این اختلافات استفاده کند.

شورای عالی راهبردی روابط ایران- ترکیه

یکى دیگراز دستاوردها سفر روحانی به ترکیه، برگزارى نخستین جلسه “شوراى راهبردى روابط ایران و ترکیه” بود. بناى تشکیل این شورا در سفر زمستان گذشته “رجب طیب اردوغان” نخست وزیر ترکیه به ایران گذاشته شد.

رییس جمهوری ایران در همین راستا روز دوشنبه در کاخ نخست وزیرى ترکیه و درحضور مقامات بلندپایه دو کشور در کاخ نخست وزیری ترکیه گفت: «این سفر آغازی برای توسعه روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بین دو کشور و همچنین همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی است.»

تشکیل این جلسه که به امضاى ده سند همکارى میان دو کشور منجر شد، قدم مهمی در راستای افزایش همکاری‌های دو جانبه اقتصادی عنوان شده است. پس از برگزاری نخستین نشست شورای روابط راهبردی، دو کشور بیانیه مشترکی در ۱۶ بند منتشر کردند.

ترکیب هیات همراه رییس جمهور ایران نیز نشان از میزان اهمیت توسعه روابط دو جانبه تجارى و اقتصادى براى دو کشور دارد. در این سفر وزیر امور خارجه، رییس دفتر رییس جمهور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزیر اقتصاد و دارایی، وزیر کشور، وزیر نفت، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزیر راه و شهرسازی، رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، رییس کل بانک مرکزى و رییس اتاق بازرگانى همراه رییس جمهور بودند.

روحانی در جریان این سفر با اشاره به ناخرسندی سران دو کشور از سطح فعلی روابط اقتصادی گفت:«برای رسیدن به هدف مشترک ضروری است که برخی مشکلات بانکی برطرف و مراودات مالی در رابطه مؤسسات بانکی و خصوصی دو کشور گسترده شود.»

اردوغان نیز با تاکید بر اهمیت تجارت با ایران براى ترکیه تصریح کرد: «هدف ما در حال حاضر این است که سطح روابط دو کشور را به ٣٠ میلیارد دلار برسانیم در حالی که معتقدیم ظرفیت دو کشور بیش از این مقدار است.»

حجم مبادلات تجارى ایران و ترکیه در سال ٢٠١٣ میلادى بالغ بر ۱۳ و نیم میلیارد دلار بوده است.

گاز و انرژی قلب روابط تجاری تهران-آنکارا

روابط تجاری و اقتصادی ایران و ترکیه در بیش از سه دهه گذشته همواره از روابط سیاسی دو کشور مهم تر بوده است. در واقع روابط تجاری و منافع طرفین در حفظ و توسعه آن همیشه مانند یک لنگرگاه ثبات بخش مانع تعمیق اختلافات سیاسی-امنیتی طرفین بوده است. قلب این روابط تجاری در سال های اخیر نیز انرژی و صادرات گاز ایران به ترکیه بوده است. در چارچوب این راهبرد، روحانى درسفر اخیر خود به ترکیه بر ضرورت سرعت بخشیدن به همکاری دو کشور در حوزه انرژی تاکید کرد، اما این روابط انرژی محور بدون تنش و اختلاف نیزنبوده است. در حالی که بحران سوریه در بعد سیاسى بر روابط ایران و ترکیه سایه انداخته است، اختلافات در زمینه صادرات گاز ایران به ترکیه نیز از نظر اقتصادى روابط دو کشور را تحت الشعاع خود قرار داده است. در واقع این موضوع مهمترین و بحث برانگیز ترین موضوعی بود که دو طرف در زمینه تجارى و اقتصادى در سفر روحانی به ترکیه مطرح کردند. به گفته وزیر انرژى ترکیه ، هنوز توافقى بر سر این مسئله صورت نگرفته و قرار است تا دو هفته دیگر براى حل این موضوع هیاتى از ایران عازم ترکیه شود.

ترکیه معتقد است که قیمت گاز صادراتى ایران به این کشور در مقایسه با گاز صادراتى روسیه و جمهورى آذربایجان گران تر است و خواستار کاهش قیمت گاز شده است. ایران نیز کاهش قیمت گاز صادراتی به ترکیه را مشروط به افزایش صادرات گاز ایران و افزایش سهم ایران در بازار گازى ترکیه کرده است. به گزارش شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی، ترکیه اعلام کرده که قیمت هر ١٠٠٠ مترمکعب گاز وارداتی از ایران ۴٩٠ دلار برای آنها تمام می شود، در صورتی که واردات گاز از جمهوری آذربایجان به ازای هر هزار مترمکعب ٣٣۵ دلار برای آنها هزینه دارد و برای همین میزان گاز نیز به روسیه ۴٢۵ دلار پرداخت می کنند.

ترکیه همچنین مدعی است در مقاطعى از جمله ٢ ماهه منتهى به اسفند سال ٩٢ صادرات گاز ایران به این کشور به میزان مورد توافق نبوده و٢۵ درصد از حجم آن کاسته شده است.

ترکیه در این رابطه به دیوان داوری بین المللی لاهه نیز شکایت کرده است. این دادگاه ایران را ملزم به پرداخت ٩٠٠ میلیون دلار خسارت و کاهش ١۶ درصدى قیمت گاز صادراتى خود به ترکیه کرد. ایران خواستار باز پس گیرى این شکایت از سوى ترکیه شده است، اما ترکیه بر کاهش قیمت گاز از سوى ایران پافشارى مى کند.

بر اساس قرارداد سال ۱۹۹۶ میان ایران و ترکیه، ایران باید تا ۲۵ سال روزانه ۳۰ میلیون مترمکعب گاز (۱۰ میلیارد متر مکعب در سال) به ترکیه صادر کند. صادرات گاز ایران به ترکیه از سال ۲۰۰۱ آغاز شده است.

ترکیه برای تامین تقریبا همه نیاز گاز طبیعی خود، وابسته به واردات است و از خریداران عمده گاز ایران محسوب مى‌شود.

از سوی دیگر از ترکیه مى توان به عنوان کریدورى مناسب جهت انتقال گاز ایران به اروپا نام برد. بعد از بروز اختلاف میان روسیه و غرب بر سر مسئله اکراین، اروپا بیشتر از گذشته نگران تامین انرژى و گاز از طریق روسیه است و ایران قادر است در این موقعیت نقش جایگزین را ایفا کند.

دو طرف هم چنین با اذعان به اینکه همکاری در حوزه گردشگری از اهمیت بالایی در تقویت روابط مردم دو کشور برخوردار است، توافق کردند راه های جدید همکاری در این حوزه را بررسی کنند. دو کشور در زمینه حمل و نقل نیز چشم اندازى برای همکاری بیشتر را پیش رو قرار دادند.

روحانی با تشریح برنامه‌های ایران برای اتصال به راه‌آهن چین گفت: «تنها چند صد کیلومتر برای اتصال خطوط آهن ایران و ترکیه فاصله داریم و این اتصال می‌تواند فرصت بزرگی برای اتصال حوزه دریای سیاه و مدیترانه به خلیج فارس و دریای عمان و حتی آسیای دور ایجاد کند.»

در واقع نیاز دو کشور به داشتن رابطه مناسب در زمینه هاى مختلف على الخصوص اقتصادى، نیازى متقابل است که با وجود اختلافات سیاسی مبنای توسعه روابط طرفین قرارگرفته است. غلامحسین شافعی رییس اتاق بازرگانی ایران در خصوص این نیاز متقابل گفته است: «ما در ایران یک دروازه ورودی برای بازرگانان ترکیه به کشورهای آسیای مرکزی هستیم و ترکیه نیز یک دروازه ورودی برای اقتصاد ایران به سمت اروپا است.»

در بخش سرمایه گذارى و با احتمال بازتر شدن دایره تحریم هاى ایران از سوى غرب، امکانات بالقوه اى در این زمینه عملى خواهد شد. روحانى ایران را یکی از امن‌ترین کشورهای منطقه برای سرمایه‌گذاری دانسته و گفته است «طی سال‌های آینده روند سرمایه‌گذاری در ایران فزاینده خواهد بود و سرمایه‌گذاران ترک در این زمینه برای ایران اولویت دارند. ضمن اینکه بخش خصوصی ایران نیز برای سرمایه‌گذاری متقابل در ترکیه آمادگی کامل دارد.»

همکاری های سیاسی فرامنطقه ای وبین المللی

برخلاف اختلاف نظر ترکیه و ایران در حوزه ای مانند سوریه، دو کشور در برخی حوزه های فرامنطقه ای و بین المللی نوعی از همکاری با یکدیگر دارند که بی شباهت به نوعی به بستان سیاسی نیست. به عنوان مثال ترکیه در زمینه پرونده هسته اى ایران همواره موضع مثبتى اتخاذ کرده و به راه حل سیاسى و دیپلماسى براى حل آن اعتقاد دارد و بر حق ایران بر داشتن انرژى صلح آمیز هسته اى تاکید دارد. در مقابل ایران نیز همواره از حق عضویت ترکیه در شوراى امنیت سازمان ملل دفاع کرده است. ترکیه خود را نامزد عضویت غیر دائم شورای امنیت در سال های ۲۰۱۵- ۲۰۱۶ میلادی کرده است.

در مجموع به نظر مى رسد دو کشور ایران و ترکیه حجم وسیعی از همکاری ها و رقابت ها و اشتراک نظرها و اختلاف نظرها را که هر یک در حوزه های سیاسی، اقتصادی و امنیتی از اهمیتی خاص برخوردار هستند در چارچوب مفهوم کلی تری به نام الزامات همسایگی و وابستگی متقابل کنترل و مدیریت می کنند.