نام کتاب: اخبار مکه
تالیف: ابوالولید ازرقی مکی
ترجمه: محمود مهدوی دامغانی
ناشر: تهران، انتشارات حکمت
کتاب “اخبار مکه” نمایی از پیشینه مذهبی، اجتماعی، سیاسی، قضایی و معماری مردم مکه از آغاز تا روزگار زندگانی مولف (درگذشته ۲۵۰ قمری) آمده است. ازرقی از موضوعات بسیار سخن گفته که همه به گونه‌ای با کعبه پیوند دارند.
“اخبار مکه” از نخستین آثار به جای مانده در تاریخ عمومی مکه و کعبه از قرن سوم هجری و منبع اصلی همه نویسندگان و مورخانی است که درباره حجاز، به ویژه شهر مکه، کتاب و رساله نوشته اند. این کتاب با ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی پس از سالها به همت انتشارات حکمت تجدید چاپ شد.
“اخبار مکه” نوشته ابوالولید محمدبن عبدالله ازرقی (درگذشته ۲۵۰ قمری)، محدث و مورخ، است. بخش های مهمی از این کتاب به ذکر خصوصیات و تغییرات مکه و کعبه و اجزای آن اختصاص یافته است.
این کتاب شریف که برای نخستین بار به زبان فارسی ترجمه و منتشر شده است، تا مدتها مفقود بوده تا اینکه فردینال وستنفلد، شرق شناس آلمانی، به سه نسخه خطی از آن در یکی از کتابخانه های اروپا دست یافت و به بررسی و تحقیق و تصحیح این اثر همت گماشت؛ تا اینکه در سال ۱۸۵۸میلادی در لایپزیک به چاپ رساند.
او مقدمه ای در شرح حال و آثار ازرقی نوشت و به تفصیل از کتاب ها و نسخه هایی که در تصحیح خویش به کار گرفته، سخن گفت. این چاپ بارها از جمله در بیروت در سال ۱۹۶۹میلادی و مکه در سال ۱۳۵۲ و ۱۳۵۷قمری منتشر شده است.
اما تصحیح دیگر کتاب از رشدی صالح ملحس است. رشدی صالح کتاب را در سال ۱۳۵۸قمری با استفاده از سه نسخه خطی دیگر و نسخه چاپ لایپزیک بار دیگر تصحیح کرد و مقدمه ای درباره ازرقی و کتاب او و تصحیح وستنفلد آلمانی نوشت و توضیحات و پیوست‌هایی بر کتاب افزود و آنرا با نام “اخبار مکه و ماجاء فیها من الآثار” در مکه مکرمه منتشرکرد.
کتاب “اخبار مکه” با روایاتی درباره کعبه و بنای آن پیش از خلق آدم و روایاتی درباره ساختمان بعدی آن به دست حضرت آدم آغاز می شود و با ذکر تغییرات و تجدید بناهایی که از آن به بعد، طبق روایات، به دست فرزندان آدم تا حضرت ابراهیم صورت گرفت ادامه می یابد.
از دیگر ویژگی های این کتاب می توان به این نکته اشاره کرد که منابع شیعه و سنی از این اثر گزارش کرده اند. همچنین ویژگی هایی مانند مکی بودن نویسنده و پدران او، آگاهی نزدیک و گسترده اش درباره موضوع، همراه بودن گزارش ها با اسناد، و چیرگی کتاب بر مسائل و موضوعات گوناگون تاریخی و جغرافیایی و فقهی و کلامی موجب شده است تا این اثر همواره مرجعی مهم برای آثار تاریخی و جغرافیایی به شمار آید.
همچنین مولف تمام اخبار مرتبط با مکه را از این زمان تا هنگام نگارش کتاب ثبت کرده است. کتاب “اخبار مکه” بر پایه معیار های حدیث شناسی اهل سنت، مشتمل بر اسانید صحیح است. از این رو، در شمار کتاب های درسی طلاب علوم دینی مکه جای گرفته و در حلقه های درسی مسجدالحرام تدریس می‌شود.
قابل ذکر است که برخی مولفان با کاهش و افزایش و حتی تصرفاتی در کتاب “اخبار مکه” آثاری مستقل پدید آورده اند. از جمله آنان، سعدالله یا سعد الدین بن عمر اسفراینی مکی از دانشوران سده هشتم قمری است که کتاب “زبده الاعمال و خلاصه الافعال” را همین گونه پدید آورده است. همچنین یحیی بن محمد کرمانی اسناد “اخبار مکه” را حذف کرده و کتابی با نام مختصر تاریخ مکه المشرفه پدید آورده است.
کتاب “تاریخ مکه المشرفه و المسجد الحرام و المدینه الشریفه و القبر الشریف”، نوشته ابن ضیاء مکی از دانشوران سده نهم قمری نیز ماجرایی همانند کتاب کرمانی دارد.
در کتاب “اخبار مکه” نمایی از پیشینه مذهبی، اجتماعی، سیاسی، قضایی و معماری مردم مکه از آغاز تا روزگار زندگانی مولف آمده است. ازرقی از موضوعات بسیار سخن گفته که همه به گونه‌ای با کعبه پیوند دارند.
توصیف پوشش کعبه، کلید های آن، نام های کعبه، اندازه ها، دروازه های مسجدالحرام، رواق ها، کتیبه ها، روایات مربوط به حجرالاسود، نماز و طواف کعبه و فضایل آن از فصول کتاب است.
آگاهی های ازرقی از مکان ها و اشیای مکه و کعبه بسیار دقیق و سودمندند. او ویژگی ها، حدود و مساحت جای های مقدس و متبرک مکه و اشیای مربوط به کعبه را با جزئیات مشخص کرده است.
پاره‌ای از آگاهی های او مربوط به مکان‌هایی است که در آغاز اسلام رویداد هایی مهم در آنها رخ داده و امروز از آنها اثری نیست؛ زیرا دستخوش ویرانی های دهه های اخیر شده اند.
کتاب “اخبار مکه” اگرچه دارای متنی ثقیل و دشوار خوان است اما مترجم توانسته با اشراف بر متن عربی آن را به زیبایی تمام به فارسی برگرداند تا مخاطبان از متن لذت ببرند. به طور مثال در بخش “چگونگی سنگ فرش مرمرین داخل کعبه” آمده است:
«زمین کعبه از سنگ های مرمر سپید و سرخ و سبز سنگ فرش است و شمار این سنگها سی و شش سنگ است، چهار سنگ سبز در فاصله ستون ها و دیوار کعبه است که هر یک از یک طرف یک ذراع و چهار انگشت و از طرف دیگر به اندازه های پایه های ستونهاست، در فاصله میان دیوار شرقی کعبه که در خانه هم آنجاست و سنگهای مرمر سبز. شانزده سنگ مرمر قرار دارد که شش سنگ آن سپید و هفت سنگ قرمز و طول آن هفت ذراع و پانزده انگشت است،….»
