آیا کردستان شاهرگ حیات ترکیه است؟

به نظر می رسد جدال بین بغداد و اربیل، مرکز اقلیم کردستان عراق، بر سر کنترل منابع نفتی این منطقه به فاز جدیدی وارد شده است. در ۲۲ می سال جاری، رهبران کردستان اعلام کردند اولین محموله نفتی کردستان عراق برای فروش به ترکیه بارگیری شده است. این اقدام با وجود مخالفت شدید از سوی دولت فدرال بغداد که معتقد است انحصار صادرات نفتی باید در دست آن باشد، انجام می شود.

این در حالی است که آنکارا اعلام کرده بود، پیش از «باز کردن شیر» منتظر می ماند تا اختلاف های موجود میان حکومت اقلیم کردستان و دولت مرکزی در بغداد رفع شود. اما اکنون چه اتفاقی افتاده است؟

روشن نگه داشتن شعله

پاسخ به این سوال را شاید بهتر باشد در خود ترکیه و اشتهای زیاد این کشور برای انرژی و کسری بودجه فزاینده آن جستجو کرد. ترکیه در حال حاضر ۹۰ درصد از نفت و گاز خود را از روسیه و ایران تامین می کند. آخرین آمار نشان می دهد واردات انرژی ترکیه در سال ۲۰۱۳ به ۹/۵۵ میلیارد دلار رسید که ۲/۲۲ درصد از کل واردات و ۶۵ درصد از کل کسری تجاری این کشور را تشکیل می دهد.

اگر ترکیه بتواند منبعی جایگزین برای انرژی خود پیدا کند، هزینه هایش در این حوزه به شدت کاهش پیدا خواهد کرد. کردستان عراق که گفته می شود بزرگ ترین ذخایر هیدروکربنی کشف نشده واقع در خشکی جهان را دارد، می تواند مرهمی باشد بر زخم پاشنه آشیل ترکیه یعنی امنیت انرژی.

اگر ترکیه بخواهد از منابع نفتی شمال عراق بهره بگیرد، حزب حاکم این کشور یعنی حزب عدالت و توسعه، باید قدم های بزرگی برای رفع مشکلات موجود با کردهای ترکیه بردارد. حل این بحران مزایای زیادی در سایت خارجی ترکیه به دنبال خواهد داشت، بنابراین اراده سیاسی برای آن هم ممکن است بوجود آید.

ترکیه طی دو سال اخیر سیاست ضد رژیم خود در سوریه را تشدید کرده است. نخست وزیر این کشور رجب طیب اردوغان بارها از رئیس جمهور سوریه خواسته از قدرت کناره گیری کند. اردوغان نیروهای اپوزیسیون سوریه را در خاک ترکیه پناه داده، تجهیزات نظامی در اختیار آن ها قرار داده و در فضای دیپلماتیک منطقه ای و بین المللی به آن ها یاری رسانده است.

دیپلماسی فشرده آنکارا، کاخ سفید را قانع کرد به شورشیان سوریه کمک کند؛ هرچند مهم ترین بخش نیروهای اپوزیسیون سوریه جهادی ها هستند. حمایت ترکیه از نیروهای اپوزیسیون با وجود ارتباط نزدیک بین دمشق و تهران و اکراه ترکیه برای عبور از تهران به عنوان تامین کننده عمده انرژی خود، اتفاق می افتد.

ایران نجات رژیم بشار اسد را جزو اولویت های سیاست منطقه ای خود می داند. بر این اساس، نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را برای مشاوره و آموزش نیروهای اسد اعزام کرده و از مسیر زمینی و فضای هوایی عراق برای انتقال سلاح به سوریه استفاده کرده است. این کشور همچنین اقدامات متحدان خود در لبنان و عراق برای مبارزه در کنار ارتش سوریه را مورد حمایت قرار داده است.

اقدام تهران در حمایت از دولت سوریه و سکوت ترکیه را می توان ناشی از وابستگی آنکارا به گاز و نفت تهران دانست. طبق گزارش اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده (EIA)، ترکیه در سال ۲۰۱۱، ۵۱ درصد از نفت مورد نیاز خود را از ایران وارد کرده است. این میزان در سال ۲۰۱۲ با اندکی کاهش به ۴۴ درصد رسید. همچنین ۱۹ درصد از گاز وارداتی ترکیه از ایران بوده است.

رهبران ترکیه نه تنها در برابر گسترش نفوذ و فعالیت های ایران در سوریه مقاومت نکرده اند، بلکه برای مستثنی شدن از تحریم های بین المللی مربوط به خرید نفت ایران دست به لابی هم زده اند. اقتصاد ترکیه، لااقل در کوتاه مدت، نمی تواند با کمبود سوخت کنار بیاید. وزیر انرژی ترکیه تانر ییلدیز در ماه اکتبر سال گذشته اعلام کرد، «ما حدود ۵ میلیون تن نفت وارد می کنیم. در صورتی که میزان واردات خود را کمتر کنیم به امنیت انرژی ما ضربه وارد می شود.»

ایران با درک ضعف آنکارا با کاهش قیمت گاز موافقت کرده است به این شرط که ترکیه حجم واردات خود را دو برابر کند – این کار صورتحساب انرژی ترکیه را بیشتر می کند و تا حدودی تاثیر تحریم های بین المللی بر ایران را کاهش می دهد. بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت ایران در ژانویه سال جاری گفت، «ما به دنبال آن هستیم که قیمت گاز صادراتی خود به ترکیه را کاهش دهیم به شرطی که این کشور میزان واردات گاز خود از ایران را افزایش دهد.»

با این حال همچنان، قیمتی که ایران بابت گاز از ترکیه دریافت می کند، قیمت بالایی نیست. ترکیه بارها از ایران خواسته قیمت ها را کاهش دهد و به این منظور حتی ایران را به یک دادگاه داوری بین المللی هم کشانده است. اسنادی که در سال ۲۰۱۲ به بیرون درز کرد نشان می داد که ترکیه به ازای هر متر مکعب گاز وارداتی از آذربایجان ۳۳۰ دلار و از روسیه ۴۰۰ دلار پرداخت می کرده است. این در حالی است که این کشور به ازای همین حجم گاز ۵۰۵ دلار به ایران پرداخت می کند.

این نشان از اهرم فشار تهران بر آنکارا دارد؛ درست به همان صورت که اتحادیه اروپا در برخورد با اقدامات روسیه در اوکراین و پیش از آن در گرجستان، به خاطر وابستگی به گاز روس ها دچار محدودیت هایی بود.

ترکیه در زمینه گاز حتی بیشتر به روسیه وابسته است تا ایران – ۵۶ درصد از گاز مورد نیاز ترکیه از روسیه وارد می شود. طی بحران اخیر در کریمه، ترکیه مراقب بود نگرانی خود نسبت به سرنوشت قوم تاتارهای ساکن در این جزیره را بیش از حد بروز ندهد، چرا که این کار ممکن بود باعث خشم کرملین شود. الحاق جزیره کریمه به فدراسیون روسیه در قالب یک رفراندوم پر سروصدا، رویای ترکیه را برای احیای فرهنگ ترکی و برقراری ارتباط با تاتارها، که در دوره حکومت استالین به شدت سرکوب می شدند، نابود کرد.

ترکیه ۵/۱۲ درصد از گاز وارداتی خود از روسیه را از طریق اوکراین دریافت می کند و طی سال های اخیر این کشور هم از اختلاف نظر کی‌یف و مسکو بر سر قیمت گاز متاثر شده است. در سال های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۹، زمانی که مسکو موقتا صادرات گاز خود به اوکراین را کم کرد، مشتریان دست پایینی مثل ترکیه هم تحت تاثیر قرار گرفتند. در حالی که شرایط اوکراین همچنان در تلاطم به سر می برد، ممکن است بار دیگر آنکارا از همین ناحیه متضرر شود.

آنکارا همچنین ترس آن را دارد که امنیتش در حوزه انرژی در اثر وقوع یک بحران یا بلای طبیعی در کشور همسایه به خطر بیافتد. مثلا طی جنگ گرجستان در اوت ۲۰۰۸، مسیر ترانزیت انرژی از آذربایجان به ترکیه مسدود شد. انتقال گاز طبیعی از ایران به ترکیه نیز بارها طی سال های ۲۰۰۳ و ۲۰۰۸ به دلیل سرمای هوا مختل شد.

راه حل جنوبی

مشکلاتی که با تامین انرژی از روسیه و ایران گره خورده، ایجاد یک مسیر جدید ورود انرژی را برای رهبران ترکیه لازم و ضروری می کند. هرچند ارتباط عمیق تر با حکومت اقلیم کردستان عراق هم مشکلات خودش را دارد و آنکارا مجبور است فکری برای آن هم بکند.

اقلیم کردستان و بغداد طی سال های اخیر بر سر منابع نفتی و برخی مناطق تحت کنترل اختلاف داشته اند. در حال حاضر اختلاف اصلی بر سر آن است که چه کسی باید مدیریت صادرات نفت و گاز را از حوزه های واقع در منطقه تحت کنترل اقلیم کردستان در دست داشته باشد: حکومت اقلیم کردستان یا دولت فدرال مرکزی عراق؟

هر یک از این دو، آن بند قانونی اساسی عراق را که مربوط به حوزه های نفتی است از دید خود تفسیر می کند، اما – درست یا غلط – حکومت اقلیم کردستان توانسته با جذب چندین شرکت نفت بین المللی، شرایط را به نفع خود پیش ببرد. شرکت های بزرگی چون ExxonMobil، گازپروم و توتال بیش از ۵۰ توافقنامه مشترک تولید نفت و گاز با اقلیم کردستان به امضا رسانده اند. به علاوه، کردها خطو لوله مستقل انتقال نفت خود را نیز تکمیل کرده اند تا نفت را به بازار جهانی منتقل کنند.

به دلیل نیاز ترکیه به انرژی، آنکارا و اربیل موفق شده اند روابط دیپلماتیک، اقتصادی و سیاسی بین خود را به طور بی سابقه ای گسترش دهند، اما این ممکن است به قیمت از دست دادن روابط با بغداد تمام شود. توافقنامه بین حکومت اقلیم کردستان و دولت ترکیه از سوی دولت فدرال عراق مورد اعتراض قرار گرفته است. دولت عراق این توافقنامه را دست اندازی به حق حاکمیت خود می داند. عراق اخیرا در تلاش است این موضوع را به دیوان داوری بین المللی در پاریس ببرد تا ترکیه را به کمک در «قاچاق نفت از حوزه های نفتی کردستان» متهم کند، روندی که ممکن است سال ها طول بکشد تا به سرانجام برسد.

با این حال، به نظر می رسد آنکارا نتواند در مقابل وسوسه خرید نفت و گاز موجود در کردستان مقاومت کند. به گفته وزیر منابع طبیعی اقلیم کردستان، این منطقه دارای ذخیره ای برابر با ۱۰۰ تا ۲۰۰ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی و ۴۵ میلیارد بشکه نفت است. تخمین زده می شود یکی از قدیمی ترین حوزه های نفتی جهان، کرکوک، که به صورت دو فاکتو تحت کنترل حکومت اقلیم کردستان قرار دارد هم حدود ۹ میلیارد بشکه نفت داشته باشد. هنوز بخش هایی از این منطقه وجود دارد که اکتشافات در آن ها انجام نشده است.

به گزارش روزنامه کرد زبان روداو، شرکت های نفتی ترکیه ۲۵ درصد از سهم بلوک های اکتشافی نفتی در کردستان عراق را در اختیار دارند. دولت ترکیه که بر اساس توافق با حکومت اقلیم برای دسترسی به نفت و گاز کردستان اغوا شده، در سال ۲۰۱۳ شرکتی دولتی تحت عنوان شرکت انرژی ترکیه تاسیس کرد که این شرکت موفق شد یک قرارداد انرژی چند میلیارد دلاری با حکومت اقلیم به امضا برساند. این قرارداد می تواند صادرات سالانه تا ۲ میلیون بشکه نفت و ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه را از طریق خط لوله ای که بخشی از آن توسط دیگر شرکت های دولتی ترکیه ساخته شده، شامل شود.

توافق های بین ترکیه و حکومت اقلیم کردستان علاوه بر این که خشم بغداد را بر انگیخته موجب نارضایتی ایالات متحده هم شده است. مشکلات بین اربیل و بغداد ابعادی منطقه ای و بین المللی به خود گرفته، در حالی که به نظر می رسد آنکارا از اربیل حمایت می کند و تهران و واشنگتن – دشمنان دیرینه ای که در مسائل دیگر اختلاف نظر دارند – از تلاش های بغداد برای در اختیار گرفتن کنترل همه حوزه های نفتی خود حمایت می کنند.

مانع نهایی

فارغ از ابعاد بین المللی که تلاش ترکیه برای تزریق انرژی منطقه کردستان به اقتصاد خود دارد، این کشور با مانعی بزرگ در داخل مواجه است: مسئله کردهای ترکیه.

آنکارا باید ترس دیرینه خود را مبنی بر این که پیشرفت اقتصادی و سیاسی منطقه کردستان عراق ممکن است به افزایش ناآرامی ها در میان مناطق کردنشین ترکیه منجر شود کنار بگذارد. در واقع همکاری نزدیک میان حکومت اقلیم کردستان و آنکارا بیانگر آن است که دولت ترکیه دیگر این ترس را ندارد. با این حال، مطمئن ترین راه، حل این مشکل یک بار برای همیشه و یافتن راه حلی است که خواسته های کردهای ترکیه را هم برآورده سازد.

در مجموع، اگر رهبران ترکیه واقعا قصد دارند وابستگی خود به انرژی ایران و روسیه را قطع کنند، چاره ای ندارند جز این که کردستان عراق را در برابر بغداد مورد حمایت قرار دهند و پاسخگوی خواسته های شهروند کرد خود نیز باشند.