دامنه اعتراض و درگیری هایی که اسفند ماه سال گذشته بر سر خشک شدن بستر زاینده رود روی داد مانند درازای این رودخانه ۲۰۰ کیلومتری ادامه پیدا کرد. بابک فروغی از خشک شدن زاینده‌‌رود می گوید.

سرانجام یک ماه و نیم پس از بالاگرفتن اعتراض کشاورزان اصفهانی به خشک شدن زاینده‌رود، استانداری اصفهان امروز اعلام کرد که به منظور تامین آب زمین‌های کشاورزی، بخشی از ۳۵۰ میلیون متر مکعب آب ذخیره شده در پشت سد این رود خانه در بستر زاینده رود به جریان درآمد و بدین ترتیب پس از حدود ۱۰ ماه، سرانجام خشکسالی زاینده رود پایان گرفت.

در نخستین روزهای اسفند ماه سال۹۱ (ماه گذشته)، رسانه های ایرانی از درگیری و برخورد گروهی از کشاورزان معترض در شرق اصفهان خبر داده بودند که نسبت به خشکسالی زاینده رود و قطع شدن حق آبه های خود اعتراض داشتند.

در گزارشهایی که همان موقع در رسانه های ایران منتشر شده، آمده است: عده‌ای از کشاورزان شرق اصفهان در پی کمبود آب کشاورزی در فلکه خوراسگان، در شهر «خوراسگان» به حالت اعتراض تجمع کردند و در نهایت معترضان با استفاده از تجهیزاتی از قبیل تراکتور، لودر، بیل مکانیکی و سیم بکسل با هجوم به مسیر لوله انتقال آب به یزد، اقدام به تخریب این خط کردند.

با وجود آنکه گفته می شد که در جریان درگیری میان کشاورزان معترض و عوامل انتظامی تعدادی از کشاورزان کشته شده‌ اند، اما در اطلاعیه که همان زمان از سوی استانداری اصفهان منتشر و در رسانه‌های ایران منعکس شد این مسئله تکذیب شد.

این تجمع اعتراضی درحالی بود که پیش از این نیز جمعی از کشاورزان اصفهانی در اقدامی مشابه اما به دور از تنش و درگیری نسبت به خشک شدن زاینده رود اعتراض کرده بودند.

روزنامه همشهری در گزارشی که در هفتم خردادماه سال ۹۱ منتشر کرد، نوشت: روز گذشته حدود ۱۲۰نفر از اهالی روستاها و شهرستان‌های نجف‌آباد، قلعه‌سفید، سلطان‌آباد، خمینی‌‌شهر، مبارکه، فلاورجان و… در مقابل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان جمع شدند و از وضعیت کشاورزی و خشکسالی منطقه گلایه کردند.

سهیمه بندی آب در یزد

دامنه اعتراض و درگیری هایی که اسفند ماه سال گذشته بر سر خشک شدن بستر زاینده رود روی داد مانند درازای این رودخانه ۲۰۰ کیلومتری ادامه پیدا کرد و از استان اصفهان به استان یزد نیز سرایت کرد؛ چنانچه به گفته استاندار یزد در نتیجه تخریب خطوط انتقال آب در اصفهان، تامین آب مصرفی اهالی استان یزد به مدت یک هفته تا ۱۰ روز با مشکل مواجه شد.

این اتفاق درحالی افتاد که حسین غفوری مدیرعامل شرکت آب منطقه ای یزد به روزنامه جام جم گفت: درحالی که فقط ۴ درصد از آب پشت سد زاینده رود به استان یزد منتقل می شود خسارت وارده به خط لوله انتقال آب به یزد ۳۰ میلیارد تومان است.

به نوشته رسانه‌های مختلف از جمله پایگاه اطلاع رسانی الف و همشهری آنلاین در نتیجه تخریب خطوط آب رسانی از اصفهان به یزد، اهالی یزد در مدت یاد شده نه‌ تنها برای کارهای خانه‌تکانی و شست‌وشوی شب عید با مشکل جدی روبه رو شدند، بلکه برای تامین آب آشامیدنی هم با مشکلاتی سخت مواجه شده اند.

بر اساس این گزارش‌ها، مردم یزد در آن مقطع زمانی آب آشامیدنی خود را از تانکرهای آب نصب‌شده در میادین شهر یا با خرید آب معدنی تهیه کردند.

شدت بحران کم آبی در یزد به حدی بود که فلاح زاده، استاندار یزد همان موقع در گفت و گو با خبرگزاری دانشجو از اهالی این استان خواستار خویشتنداری و پرهیز از اقدامی تلافی جویانه شد.

دلایل خشک سالی زاینده رود و دعواهای سیاسی

زاینده رود که از آن به عنوان بزرگترین رودخانه فلات مرکزی ایران یاد می شود از منطقه کوهرنگ واقع در بخشی از رشته کوه‌های زاگرس مرکزی که در استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد سرچشمه گرفته و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق حدود ۲۰۰ کیلومتر پیش می‌رود و در نهایت به مانداب گاوخونی می‌ریزد. این رودخانه برخلاف بسیاری از رودهای فلات مرکزی ایران که فصلی هستند، دائمی است.

به گفته مسئولان استانداری اصفهان، رودخانه زاینده رود هم اکنون ۱۳ هزار کشاورز متقاضی ثبت نام شده برای دریافت حق آبه دارد و از این نظر استان اصفهان نخستین استان کشور در ثبت نام و صدور پروانه حق آبه برای کشاورزان محسوب می شود.

با این حال مسئله خشکی و کمبود آب این رودخانه مسئله تازه ای نیست چنانچه به گواه اخباری که حداقل در دهه اخیر منتشر شده است، بی آبی زاینده رود همواره یکی از دغدغه های اهالی اصفهان محسوب شده است؛ دغدغه ای که به نظر می رسد بیش از هر چیز دیگری در رفتارها و تصمیمات سیاست‌مداران کشور ریشه داشته باشد.

هرچند در ماجرای اسفندماه سال ۹۱، این اهالی یزد بودند که چوب اعتراض کشاورزان شرق اصفهان را خوردند، اما به نظر می رسد دلیل این خشک سالی مصوبه‌ای باشد که در جریان سفرهای هیات دولت به استان چهار محال و بختیاری به تصویب رسیده است.

محمود احمدی نژاد، رئیس جمهوری ایران که در هشت سال گذشته تخصص و تبحر خود در تصویب و اجرایی تصمیمات جنجالی را به اثبات رسانده است، در جریان سفرهای استانی خود به چهارمحال بختیاری، آب اصفهانی‌ها را به اهالی چهارمحال و بختیاری‌ها وعده داد.

به نوشته گزارشی که در تاریخ ۲۵ آبان ماه سال ۹۰ در روزنامه تهران امروز منتشر شد، در جریان سفر اخیر هیات دولت به استان چهارمحال و بختیاری، محمود احمدی نژاد در شهرکرد، گفت: «هرقدر و هر جور که نیاز هست برای صنعت و کشاورزی از آب زاینده رود برداشت کنید؛ اولویت با شما و بعد استان‌های دیگر!».

در آن زمان این اظهارات رئیس جمهور با واکنش تند مسئولان اصفهانی مواجه شد، بطوری که «محمدتقی رهبر» نماینده وقت مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی و عباس حاج رسولی رئیس وقت شورای اسلامی شهر اصفهان به این تصمیم دولت اعتراض کردند و از قوه قضاییه و رهبر جمهوری اسلامی ایران خواستند تا مانع از این اجرای این تصمیم دولت بشوند.

این همان مسئله ای است که پس از اعتراض منجر به درگیری کشاورزان اصفهانی از سوی محمد رضا فلاح زاده استاندار یزد به آن اشاره شد.

فلاح زاده پس از تخریب خطوط انتقال و تامین آب استان یزد به خبرگزاری فارس گفت: شهرهای بالادست و نزدیکتر به کوهرنگ، استفاده بیش از حد از آب داشته‌اند و سبب شده‌اند آب به شهرهای پایین دست اصفهان نرسد. وی گفت: مردم عزیز اصفهان باید بدانند که آب انتقالی بخش کوچکی از سیلاب‌های کوهرنگ۳ است که وارد سد می‌شود و باید حق‌آبه خود را از دیگران دریافت کنند.

با این همه پس از گذشت بیش از یکسال از انتشار خبر تصمیم دولت در خصوص واگذاری حق آبه اهالی اصفهان اهالی چهار محال و بختیاری ، کشاورزان اصفهانی معترض ناگهان در اعتراض به نبود آب، یقه اهالی یزد را می گیرند و در نهایت این اهالی سیاست هستند که در آستانه رقابت های انتخابات ریاست جمهوری یکدیگر را به قصور و اهمال در انجام وظیفه می کنند، از جمله سپاه صاحب‌الزمان اصفهان از ارگان های وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، مسوولان را مقصر رخدادهای آب در شرق اصفهان دانسته و در پایگاه اطلاع رسانی خود می نویسد: در این حادثه غیر از افراد سودجو، مسوولان هم مقصر هستند که با بی‌توجهی به خواسته‌های کشاورزان شرق اصفهان وضع نابسامانی را برای این افراد زحمتکش به وجود آوردند.

همچنین آیت الله یوسف طباطبایی نژاد و آیت‌الله محمدرضا ناصری، امامان جمعه اصفهان و یزد که نماینده منصوب رهبر جمهوری اسلامی ایران در این استانها نیز هستند نیز در این رابطه بطور جداگانه بصورت کژدار و مریز واکنش نشان دادند.

پایان قائله آب گیری زاینده رود

دعوای کشاوران اصفهانی و قطع شدن موقت آب مصرفی شهروندان یزدی درنهایت باعث شد تا پای دولت و مجلس را هم به میان کشید شود. به نوشته روزنامه شرق بر اساس تصمیم مشترکی با حضور وزرای اطلاعات، نیرو، جهادکشاورزی و معاونان وزارت کشور، استانداران و نمایندگان استان‌های اصفهان، چهارمحال‌وبختیاری و یزد در محل مجلس شورای اسلامی گرفته شد، مدیریت آب «زاینده‌رود» در سه استان به یک نفر سپرده شد.

این درحالی است که پیش از این مدیریت آب زاینده‌رود در منطقه اصفهان و چهارمحال‌وبختیاری مشترک بود اما در دولت «احمدی‌نژاد» طی مصوبه‌ای از هم جدا شد و به اعتقاد بسیاری همین مسئله در نهایت به بروز ناارآمی های اسفند ماه منجرشد.

سرانجام در تاریخ ۱۵ فروردین ماه یعنی حدود یک ماه بعد، پیرو این وعده محمد مهدی اسماعیلی معاون سیاسی – امنیتی استاندار اصفهان از باز شدن دریچه های بسته سد زاینده رود به روی این رودخانه خشک شده خبر داد، و به رسانه های ایران گفت: جریان آب تا یکشنبه هفته آینده در مرکز و شرق شهرستان اصفهان برقرار می شود.

به گفته وی آب برای کشت بهاره کشاورزان منطقه شرق اصفهان تا سه ماه ونیم آینده جاری است و تلاش می شود با مدیریت آب پس از این مدت آب نیزدر بستر زاینده رود برای ادامه حیات جاری باشد.

هرچند به گفته این مقام مسئول در استانداری اصفهان در تمام مدت خشک سالی زانیده رود مسئله تامین آب شرب اهالی اصفهان در اولویت قرارداشته است، اما گزارش خبرگزاری های ایران حاکی از آن است که با جاری شدن دوباره آب این رودخانه، مردم اصفهان به شادمانی پرداخته اند.

بحران آب یک واقعیت مستمر تاریخی

گرچه اکنون خشکی و کم آبی زاینده رود با گشودن دریچه های سد، مسئله‌ای مرتفع شده تلقی می شود، اما واقعیت این است که بحران آب در ایران تنها به زمان حال و زاینده رود محدود نمی‌شود.

در سال‌ها و دهه‌های اخیر، خشک شدن دریاچه های ارومیه و هامون در شمال غربی و جنوب شرقی کشور نمونه هایی از بحران کم آبی بوده اند و این درحالی است که در تاریخ ایران آب همواره نقشی مهم و حیاتی در شکل گیری اجتماعات و برقراری حکومت ها داشته است.

چنانچه سال‌ها پیش کارل مارکس در تقسیم بندی جوامع بر اساس شیوه تولید، از ایران به عنوان سرزمینی با شیوه تولید آسیایی نام می برد که در آن قدرت و تولید نه حول محور سرمایه و ابزار تولید که حول محور آب میچرخد.

اهمیت آب در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران به حدی است که همایون کاتوزیان در مقدمه کتاب اقتصاد سیاسی ایران می نویسد: ایران سرزمین پهناوری است که جز در یکی دو گوشه آن دچار کم آبی است یعنی در واقع عامل کمیاب تولید، آب است نه زمین در نتیجه آبادی های آن (که نامشان از واژه آب گرفته شده) اولا مازاد تولید زیادی نداشتند و ثانیا از یکدیگر دور افتاده بود و امکان نداشت که بر اساس مالکیت یک یا چند آبادی قدرتهای فئودالی مستقلی پدید آید.

هرچند با تحولاتی که بعد از پیروزی انقلاب مشروطه به ویژه در دوران پادشاهی پهلوی دوم در مناسبات مختلف جامعه ایرانی به وجود آمد، شیوه مسلط تولید از انحصار کشاوزی و دامداری خارج شد و گامهایی در راه صنعتی شدن ایران برداشته شد اما همچنان آب نقش تعیین کننده را در ایران ایفا می کند.

فارغ از آنچه امروز از آن به عنوان ناتوانی و بی تدبیری دولت در مدیریت آب منطقه زاینده رود و یا دریاچه ارومیه یاد می شود، تازه ترین مطالعات ناسا از بحران جدی کمبود آب در کشورهای ایران، عراق و ترکیه خبر می دهد.

نتایج مطالعه جدیدی که با استفاده از داده‌های ماهواره‌های اندازه‌گیری گرانشی ناسا از سال ۲۰۰۳ (۱۳۸۲) انجام شده است، نشان می‌دهد که بخش‌های بزرگی از ناحیه کم آب خاورمیانه منابع آب شیرین خود را طی دهه گذشته از دست داده است و ذخایر آب شیرین غرب ایران، عراق، سوریه و ترکیه حداقل ۱۴۴ هزار میلیون لیتر کاهش داشته اند.

براین اساس پیش بینی می شود که احتمال دارد حداقل برای دو دهه آینده آب شیرین به کالایی ارزشمندتر از نفت تبدیل شده و بار دیگر، دوره آب‌سالاری آغاز شود. همچنین احتمال دارد که در منطقه خاورمیانه درگیریها، نبردها و جنگ های خونینی بر سر تامین و دسترسی به منابع آب شیرین رخ دهد.